شرایط قاضی و قضاوت از نگاه قرآن

تحقق و اجرای عدالت از مهم‌ترین وظایف، مسئولیت‌ها و مأموریت‌های پیامبران است. خداوند در آیاتی از قرآن ازجمله هدف بعثت را تحقق عدالت می‌داند و مأموریت پیامبران را روشنگری،‌ تبیین حقوق و دعوت مردم به قیام برای اجرای عدالت معرفی می‌کند.اینها همه بیانگر این معناست که عدالت یکی از محوری‌ترین موضوعات دین اسلام است،بی گمان جامعه بدون تحقق حق و عدالت، یک جامعه سالم نخواهد بود و به‌سادگی از درون فرو می‌پاشد. بسیاری از جوامع بشری که در قالب اقوام و قبایل و ملت‌ها شکل گرفته است، به سبب فقدان این دو اصل از گردونه تاریخ بشری خارج شده است. از این رو در تحلیل و تبیین علل و چرایی فروپاشی ملت‌ها و جوامع به این اصول توجه داده شده و آمده است: حکومت با کفر و بی‌دینی اعتقادی باقی می‌ماند ولی با ظلم و ستم باقی نمی‌ماند.این بدان معناست که هر جامعه نیازمند دولت و حکومتی است تا به وسیله آن نظم و سامان دهد و اهداف تشکیل و ایجاد آن را تحقق بخشد. دولت‌ها و حکومت‌ها به عنوان محور جامعه عمل می‌کنند و هر جامعه‌ای با محور دولت و حکومت معنا و مفهوم می‌یابد. هدف از تشکیل دولت و حکومت،‌ انتقال بخشی از قدرت توده‌ها و شهروندان و افراد جامعه به دولت‌ها برای اجرای اهداف چندگانه‌ای است که از جمله آنها حفاظت بر حقوق و امنیت و آسایش می‌باشد. اینجاست که مسئله قوانین برای مدیریت صحیح جامعه و حفظ حقوق شهروندی مطرح می‌شود و دولت‌ها موظف می‌شوند تا در چارچوب قوانین، حقوق شهروندان را حفظ کنند و در صورت تعرض، جلوی آن را بگیرند و متجاوزان به حقوق را مجازات کنند.همین مسئله موجب شده تا خردمندان هر جامعه‌ای که مسئولیت رهبری مردم را به عهده گرفته‌اند، به مسئله قوانین عادلانه، ‌اجرای دقیق آن و مجازات متجاوزان به حقوق و قوانین، توجه خاص داشته باشند و یکی از سه گانه‌های دولت‌ها یعنی در کنار تقنین، اجرا؛ قضاوت قرار گرفته و به عنوان مسئولیت‌های سه‌گانه در شکل سه قوه نمود پیدا کرده است.در همه جوامع بشری، قضاوت و داوری، نقش کلیدی در اجرای عدالت و احقاق حقوق و عمل بر اساس قوانین دارد.از نظر اسلام،‌ ابزار قضاوت از مهم‌ترین ابزارهایی است که موجب احقاق حق و اجرای عدالت می‌شود و بقا و تقویت امت و جامعه سالم از طریق آن تضمین می‌گردد. از این رو بخشی از آموزه‌های اسلامی به مسئله قضاوت تعلق گرفته است.قضاوت در شریعت و فقه اسلامی به معنای ولایت شرعی برای داوری کردن بر اشخاص معینی از مردم از جانب کسی است که شایستگی فتوا دادن در جزئیات قوانین شرعی را دارد تا بر اساس آن اثبات حقوق و استیفای آن شده و فصل خصومات و رفع منازعات در جامعه شود.از شرایطی که قرآن برای تصدی مسئولیت قضاوت بیان کرده است‌، ‌به‌سادگی می‌توان اهمیت و جایگاه ارزشی قضاوت را دانست.1- شرط تقوا: خداوند مهم‌ترین شرط قاضی را تقوای الهی می‌داند. این بدان معناست که قضاوت با بی‌تقوایی سازگار نیست. این در حالی است که در بسیار از جوامع این شرط نادیده گرفته می‌شود و کسی از تقوای قاضی نمی‌پرسد. علت تأکید خداوند بر این شرط از آن‌روست که مهم‌ترین آسیب هر فرد و جامعه‌ای بی‌تقوایی است؛ چرا که انسان‌ها هرگونه تجاوز و نادیده گرفتن قوانین عقلانی و شرعی را به سبب بی‌تقوایی انجام می‌دهند. در حقیقت چشم اسفندیار و نقطه ضعف همه مردمان، هواهای نفسانی و پیروی از آن است. این مسئله موجب می‌شود تا انسان‌ها و جامعه‌ها نه تنها از هدف آفرینش دور شوند، بلکه راه سقوط را در پیش گیرند. ریشه همه مشکلات فردی و جمعی بشر در همین هواهای نفسانی و پیروی از آن یعنی بی‌تقوایی بشر نهفته است. 2- عدالت: اگر کسی بخواهد عدالت را در حق کسی اجرا کند نه تنها باید عادل باشد، بلکه مجسمه عدالت باشد. به این معنا که شاکله وجودی‌اش، بر عدل و عدالت سامان یافته باشد. خداوند وقتی از قاضی می‌خواهد تا در قضاوت‌، عدالت را رعایت کند، به این معناست که شخص باید عادل باشد. این شرط برای قاضی و قضاوت را می‌توان از آیاتی چون 58 و 105 سوره نساء و 47 سوره یونس به دست آورد.3- علم: آگاهی و علم به قوانین و احکام الهی از دیگر شرایط و معیارهای صلاحیت قضاوت است .کسی که متصدی امر قضاوت می‌شود باید به فراگیری دانش قضا و علوم مربوط به آن مبادرت ورزد. بنابراین قاضی باید نسبت به احکام و قوانین الهی علم و اشراف داشته باشد؛ و این مستلزم آن است که شخص از نظر علمی و تقوایی به جایی رسیده باشد که حقایق بر دل وی چون آینه بتابد و درک و فهم مستقیمی از مطالب داشته باشد.4- اجتهاد: این بدان معناست که قاضی باید بر احکام اسلام تسلط و اشراف کامل داشته و بتواند عام و خاص، مطلق و مقید، ناسخ و منسوخ‌، صحیح و غیر صحیح از روایات و مانند آن را بداند و فروعات را به اصول ارجاع دهد و مطالب و مسائل را به تأویل برد و حقیقت را دریابد. بنابراین اجتهاد در افتاء و در فهم و استنباط لازم و ضروری است.اینها مهم‌ترین شرایط قاضی است که در آیات قرآن بیان شده است. البته در قرآن شروط دیگری نیز گفته شده که از آن جمله می‌توان به ضرورت هوشیاری قضات نسبت به تزویر و دسیسه‌ها و تحریفات و مانند آن جهت به انحراف کشیدن حکم و داوری اشاره کرد. خداوند از قضات می‌خواهد تا با بهره‌گیری از همه ابزارهای درونی و بیرونی به گونه‌ای عمل کنند که حقیقت آشکار شود و عدالت اجرا گردد و احکام الهی در جامعه جاری و ساری شود.همه این سختگیری‌ها و شرط و شروط گذاشتن‌ها برای قاضی و قضاوت به این خاطر است که دو چیز در جامعه انسانی تحقق یابد که بی‌تحقق این دو اصل، هدف آفرینش تحقق نخواهد یافت؛‌ زیرا خداوند می‌خواهد انسان سالم و جامعه سالمی را ایجاد کند تا همه بشر در یک شرایط مناسب و مطلوب بتوانند با فعلیت بخشی به کمالات وجودی خود در مقام خدایی شدن در آیند و مظهر ربوبیت الهی شوند و خلافت الهی را به عهده گیرند.قضاوت اسلامی از نظر قرآن تنها زمانی تحقق می‌یابد، که دو اصل احقاق حق و عدالت مبنای همه قضاوت‌ها قرار گیرد؛‌ چرا که بی‌احقاق حق و عدالت، نمی‌توان سخن از قضاوت اسلامی راند.از نظر قرآن داوری بدون معیار، در راستای اهداف اسلامی نخواهد بود و موجب می‌شود تا گرایش قضاوت به سوی خیانت و خائنان باشد (نساء، آیه 105) بنابراین، دو معیار اصلی و مبنای کلیدی برای قضاوت بیان می‌شود که نخستین آن حق است. خداوند در آیه 48 سوره مائده و 26 سوره ص، حق را مبنای قضاوت در جوامع بشری و میان مردم برمی‌شمارد.اما در‌باره عدالت به عنوان دومین معیار قضاوت‌، در آیاتی از جمله 58 سوره نساء و 42 سوره مائده و 47 سوره یونس بر لزوم رعایت عدالت در قضا به عنوان معیار اصلی آن توجه می‌دهد و در آیه 58 سوره نساء مراعات عدل و داد در قضاوت را حق تمامی انسان‌ها بر می‌شمارد تا این‌گونه نشان دهد که عدالت تنها نباید در حق شهروندان، یا امت اسلام و یا گروه‌های خاص باشد،‌ بلکه هرکسی که نام انسان بر او صدق می‌کند از این حق طبیعی برخوردار می‌باشد.از نظر قرآن، عدالت باید چنان مشهود باشد که همگان از اهل کتاب و غیر کتاب آن را حس کنند و لمس نمایند. نظارت بر کار قاضی و داوری او باعث می‌شود که قضاوت از هرگونه انحراف از حق و عدالت مصون باشد. خداوند در آیاتی از جمله 58 سوره نساء و 78 سوره انبیاء تأکید می‌کند که قضاوت قاضیان زیر ذره‌بین دقیق قرار گیرد تا هرگونه انحراف و تخطی از حق و عدالت شناخته و برطرف شود. به سخن دیگر، برقراری نظام قضائی عادلانه مبتنی بر حق و عدالت در جامعه بشری که از اهداف اصلی و مأموریت‌های پیامبران و ارسال کتب آسمانی از جمله قرآن و فرستاده شدن پیامبر گرامی (ص) بوده است، باید به صورت دقیق شکل گیرد و در جامعه اسلامی بلکه جهانی تحقق یابد. لذا نظارت بر کار قضات به عنوان یک اصل کلیدی و محوری در احقاق حق و اجرای عدالت مورد توجه و تأکید اسلام می‌باشد.آنچه بیان شد تنها گوشه‌ای از آموزه‌های قرآنی در موضوع قضاوت است. تبیین همه ابعاد و مسائل آن بیرون از حوصله یک مقاله است و از این رو به همین مقدار بسنده می‌شود. خلیل منصوری