مسجد النبی(ص) ولنجک

هنر «نه» گفتن در اسلام

در زندگی اجتماعی، اغلب در معرض دعوت‌ها، درخواست‌ها یا موقعیت‌هایی قرار می‌گیریم که گاهی با ارزش‌های شخصی و دینی‌مان ناسازگار است. اگر نتوانیم درست «نه» بگوییم، یا ارزش‌هایمان خدشه‌دار می‌شود یا روابط اجتماعی‌مان. اینجاست که مهارت «نه گفتن» اهمیت پیدا می‌کند.در زندگی روزمره، گاهی پیش می‌آید که دیگران چیزی از ما بخواهند که با باورهایمان سازگار نیست؛ یک درخواست دوستانه، یک دعوت اجتماعی، یا حتی یک فشار کاری. اگر به‌سادگی «نه» نگوییم، یا ارزش‌هایمان آسیب می‌بیند یا رابطه‌های انسانی‌مان. اما اگر خشن و تند امتناع کنیم، دوستی‌ها از دست می‌رود. چگونه در برابر درخواست‌های ناسازگار با ارزش‌هایمان نه بگوئیم که هم «حریم الهی» شکسته نشود و هم روابطمان پابرجا بماند؟--قاطعیت در عین مهربانی :نظام ارزشی اسلام بر دو محور اساسی استوار است: قاطعیت در حق و رأفت با خلق.امیرالمؤمنین (ع)می‌فرمایند: «نرم باش نه از روی ناتوانی و سخت باش نه با درشتی.» این یعنی قرار نیست برای مؤدب بودن، ارزش‌ها را زیر پا بگذاریم و قرار هم نیست برای دفاع از اصول، خشونت به خرج دهیم. یک «نه» خوب، هم احترام طرف مقابل را نگه می‌دارد و هم خط قرمزهای خودمان را.--پافشاری بر حق همراه با صبر :قرآن در سوره عصر «تواصی به حق» را کنار «تواصی به صبر» نشانده است. یعنی حق‌گویی با شتاب و بی‌حوصلگی اثر ندارد؛ دفاع از حق، نیازمند صبر است. و این صبر، فقط صبر در برابر مخالفت‌ها نیست؛ صبر در پیدا کردن بهترین روش بیان حق هم هست.بگذارید مثالی از خود قرآن بیاوریم. در سوره کهف، آیه ۲۹، می‌خوانیم: این آیه، نمونه کامل نه گفتن قاطعانه اما محترمانه است. حق را بیان می‌کند، اما انتخاب را به مخاطب واگذار می‌کند. تحمیل نمی‌کند، اما از موضع خود هم عقب‌نشینی نمی‌کند.سه‌گانۀ قرآنی تعامل و گفت‌وگوی سازنده :آیات سه‌گانۀ زیر یک چارچوبِ روان‌شناختی-اخلاقی برای تعامل و گفت‌وگو می‌سازد. هر «نهای که این سه را نداشته باشد، یا به انکار کشیده می‌شود یا به دشمنی.۱. نرم بگوی. سخت‌گویی، طرف را به سمت لجاجت می‌بَرد.۲. پاسخ منفی را با رفتاری بهتر همراه کن.۳. «نه» در اسلام، ترکیبی از حکمت (یعنی دلیل روشن) و حُسن بیان و جدال نیکوست. حتی در «نه» گفتن هم بهترین سبکِ گفت‌وگو را انتخاب کن.اسلام «نه» را پایان ماجرا نمی‌داند. وقتی پیامبر (ص)‌ از پذیرش صدقه برای بنی‌هاشم منع کرد، زکات را جایگزین کرد تا نیاز مالی آنان نیز برطرف شود. مثلاً به جای اینکه بگویید نمی‌توانم در این پروژه مشارکت کنم، بگویید: در این پروژه نمی‌توانم، اما در فلان زمینه که تخصص بیشتری دارم..الگوی رفتاری پیامبر (ص) کدر روایات آمده: مردی نزد پیامبر( ص)‌ آمد و با کمال گستاخی گفت : یا رسول الله! به من اجازه می‌دهی زنا کنم؟ اصحاب خواستند او را بیرون کنند. اما حضرت نگذاشت. سپس از او پرسید: آیا دوست داری کسی با مادرت چنین کند؟ مرد گفت: نه فدایت شوم! رسول خدا (ص)‌ فرمود: مردم هم چنین چیزی را دوست ندارند. حضرت او را طرد نکرد، مستقیماً نه نگفت بلکه او را به تفکر واداشت و با احترام با او برخورد کرد اما در نهایت، پیام نه را کاملاً منتقل کرد.راهکارهای عملی «نه» گفتن در ارتباطات روزمره --یک. جایگزین مشروع بیاور :به جایِ «نه، نمی‌شود» بگوییم «بله، می‌توان این‌طور شد»؛ یعنی هم‌زمان که افقِ مطلوب را رد می‌کنیم، افقِ ممکن را می‌گشاییم.وقتی پیامبر (ص)‌از پذیرش صدقه برای بنی‌هاشم منع کرد، زکات را جایگزین کرد تا نیاز مالی آنان نیز برطرف شود.دو. «نه» را به «ما» گره بزن :به جایِ «تو نباید» بگوییم «ما یاد گرفته‌ایم…»؛ این تغییر ضمیر، «نه» را از فضای توبیخ به فضای هویت‌مشترک می‌برد.سه. زمان «نه» را بشناس :گاهی یک «نه فوری»، برندۀ لحظه است اما بازنده رابطه. اگر طرف در هیجان است، ابتدا همدلی کنید: «متوجه‌ام که الان چه حسی داری»، سپس «نه» بگویید چهار. جایگزین‌سازی خلاقانه :اسلام «نه» را پایان ماجرا نمی‌داند. وقتی پیامبر (ص)‌ از پذیرش صدقه برای بنی‌هاشم منع کرد، زکات را جایگزین کرد تا نیاز مالی آنان نیز برطرف شود. مثلاً به جای اینکه بگویید نمی‌توانم در این پروژه مشارکت کنم، بگویید: در این پروژه نمی‌توانم، اما در فلان زمینه که تخصص بیشتری دارم، با کمال میل همکاری می‌کنم. یا اگر به محفلی دعوت شدید که با ارزش‌های شما همخوانی ندارد، به جای: من به این جور جاها نمی‌آیم! بگویید: ممنون از دعوتتان، اما آن زمان برنامه دیگری دارم. اجازه دهید یک وقت دیگر دور هم جمع شویم.پنج: راه بازگشت بگذار: (بقره، ۱۷۳) حتی در حرام ‌ترین موارد، راه اضطرار را باز می‌گذارد تا پیوند انسانی قطع نشود. بنابراین، «نه» باید چنان باشد که در صورت امکان، باب بازگشت و تجدیدنظر بسته نماند. در پایان گفت‌وگو با عباراتی مانند «اگر فکر دیگری بودید یا سوالی پیش آمد، خوشحال می‌شوم بشنوم»، به‌گونه‌ای طراحی کنید که فضای رابطه حفظ شود.شش. بیان ارزش به‌عنوان «خط قرمز شخصی»:به‌جای «این کار حرام است» که ممکن است القاگر قضاوت طرف باشد، بگویید: «به‌دلیل تعهداتی که در چارچوب دینم پذیرفته‌ام، توان همراهی با این کار را ندارم»؛ بدین‌ترتیب، مسئله به «باور شخصی» تقلیل می‌یابد نه «حکم کلی» بر دیگری.نسبت «نه گفتن» با عزم اجتماعی :مهارت «نه گفتن» فقط مسئله‌ای شخصی نیست. در زیست جمعی نیز امتیازی هویتی برای مسلمانان به شمار می‌آید. قرآن کریم دربارۀ امت اسلامی می‌فرماید:«نه» گفتن در برابر منکرات اجتماعی، بخشی از مسئولیت اجتماعی و هویت مسلمانی ماست. اما نکته آنجاست که نهی از منکر نیز باید همراه با «نرمی» و «حکمت» باشد؛ همان‌گونه که خداوند به موسی و هارون توصیه فرمود در مواجهه با فرعون، با «قولٍ لین» سخن بگویند . پس حتی مقابل استبداد، نرم‌گویی اصل است، چه رسد به روابط روزمره با دوستان و آشنایان.جان کلام اینکه مسلمان باید در برابر ناحق و خواسته‌های ناسازگار با ارزش دینی، ابهت و صلابت داشته باشد، اما در همان حال با ملایمت، لبخند، و استناد به ارزش‌های مشترک سخن بگوید. به عبارتی، آن‌قدر دلنشین «نه» بگوییم که مخاطب احساس کند بالفطره جواب مثبت گرفته است! با چنین الگویی، «نه» نه‌تنها موجبات رنجش نمی‌شود بلکه فرصتی برای تذکر اخلاقی، تقویت مرزهای فردی، و تحکیم روابط انسانی است. ابوالقاسم شکوری