مسجد النبی(ص) ولنجک

چگونه تـوبه کنیم؟

شاید همگی بدانیم که باید از کار زشت خویش توبه کنیم؛ اما شاید ندانیم چگونه توبه کنیم که پذیرفته شود؟ در معاشرت‌ های اجتماعی شخص اگر خطا و اشتباهی می‌کند، وقتی متوجه آن می‌شود برای جبران آن اقدام می‌کند تا از تبعات و پیامد های خطا و اشتباه مطلقا یا اجمالا در امان ماند؛ اما بسیاری از مردم ممکن است مهارت عذرخواهی و پوزش خواهی را نداشته باشند و به جای «اصلاح» حتی به «افساد» بپردازند و با رفتاری نادرست کار را از آنچه هست، خراب‌تر و بدتر کنند؛ توبه در لغت به معنای بازگشت و رجوع است. این بازگشت از سوی بنده خطاکار، به حالت قبل از خطا است؛ یعنی بنده می‌خواهد تا در شرایط قبل خطا قرار گیرد.از نگاه تعالیم قرآن، توبه بنده به معنای پذیرش خطا، اشتباه و گناه خویش است که پس از شناخت و مقایسه میان عمل و هدف و به منظور جبران و اصلاح و بازگشت به حالت قبل از خطا و اشتباه و گناه از سوی بنده انجام می‌شود؛ البته این توبه زمانی مؤثر و مفید خواهد بود و آثار برای آن بار می‌شود که همراه با توبه خدا باشد و خدا نیز توبه توبه‌کننده را بپذیرد و اجازه اصلاح خطا را بدهد.با نگاهی به آموزه‌های قرآن می‌توان به این نکته ظریف و لطیف پی برد که هر توبه بنده همواره با دو توبه الهی همراه است؛ زیرا پیش از آنکه بنده توبه کند، خدا با عنایتی به بنده او را از خطا آگاه می‌کند و بستر روانی توبه را در او ایجاد می‌نماید و سپس بنده توبه می‌کند و آنگاه پس از توبه بنده، خدا نیز آن را می‌پذیرد و نگاه عنایت و بازگشتی به او می‌اندازد.کسی که توبه می‌کند، باید نخست به قلب خویش بازگردد و دریچه عقلانیت را بازگشاید و به اصلاح رفتار بر اساس عقل و نیز علم بپردازد و هرگز در کاری که علم ندارد، وارد نشود و یا نسبت به آن موضع‌گیری مثبت یا منفی نداشته باشد؛ زیرا هر گونه موضع‌گیری مثبت و منفی که در قالب جدل انجام می‌شود، از سوی جاهل علمی، نادرست و خطرناک است.خدا بصراحت در آیات قرآن، ریشه خطا و گناه را در جهالت افراد می‌داند. بنابراین، لازم است تا در توبه حقیقی و کامل، این جهالت عقلی و علمی برداشته شود و انسان عاقلانه و عالمانه در هر کاری وارد شود. خدا می‌فرماید: پروردگار تو براى كسانى كه از روى نادانى مرتكب كارى زشت شوند، سپس توبه كنند و به صلاح آيند، آمرزنده و مهربان است.. توبه زمانی تحقق می‌یابد که خطاکار، خطای خویش را بپذیرد و نسبت به آن احساس مسئولیت کند و بخواهد نسبت به آن اقدام جبرانی یا اصلاحی و مانند آن داشته باشد. بنابراین، اگر کسی خطای خویش را بشناسد، لزوما به معنای توبه نیست؛ زیرا تا وقتی مسئولیت کار خویش را نپذیرد، هیچ اقدامی نمی‌کند و توبه و عذر و پوزش خواهی ندارد.همچنین از نظر قرآن، زمانی توبه بنده صحیح و درست و سازنده خواهد بود که خطاکار برای اصلاح خطا یا جبران آثار خطا کاری را انجام داده و اقداماتی را داشته باشد. بنابراین، به صرف پذیرش خطا و مسئولیت آن، نمی‌توان گفت که او توبه کرده است، بلکه باید از سوی توبه کار، اقدامات اصلاحی و جبرانی انجام شود. در آیات مربوط به توبه پس از بیان توبه به اصلاح اشاره می‌شود که عبارت است از اقداماتی که برای رهایی از فساد انجام می‌شود؛ بنابراین، اگر اقدامات اصلاحی انجام نشود، فساد همچنان باقی و برقرار خواهد بود و توبه‌کننده با توبه بدون اصلاح‌، گویی عملی را انجام نداده است.ممکن است کسی در کاری خطا کند و پس از شناخت و آگاهی، اقدام به توبه کند، ولی در آینده نیت آن را داشته باشد که اگر شرایط به گونه‌ای دیگر رقم خورد، همان خطا را تکرار کند. در این صورت، چنین توبه ای، پذیرفته نمی‌شود و توبه‌ای بی‌فایده خواهد بود.شاید توبه‌کننده هنگام توبه، چنین نیتی نداشته باشد که در آینده به تکرار خطا بپردازد و حتی همواره تلاش می‌کند با علم و عقل به گونه‌ای عمل کند که به خطا و اشتباه و گناه دچار نشود و خطاکار بشدت پشیمان از خطای خویش باشد و تمام تلاشش را به‌کار بندد که هرگز به آن خطای پیشین بازنگردد؛ اما اگر در آینده به هر دلیل آن خطا را تکرار کرد، نمی‌توان گفت که چنین شخصی در توبه پیشین خویش صادق نبوده است؛ بلکه باید پذیرفت که توبه پیشین دارای شرایط بوده و خطای کنونی از سوی توبه کار پیشین، هیچ تاثیری در اقدام کنونی او ندارد؛ بنابراین چنین شخصی باید پس از تذکر و تنبه، اقدام به توبه کند و از پذیرش آن نیز از سوی خدا مایوس و نومید نشود؛ خدا بصراحت بیان می‌کند که توبه توبه شکنان را می‌پذیرد و این‌گونه نیست که به سبب تکرار خطا و گناه، درِ آمرزش و توبه به سوی بنده بسته شود، بلکه تا قبل از مرگ درهای توبه و آمرزش باز است و خدا توبه توبه کنندگان توبه شکن را نیز می‌پذیرد، توبه‌کننده باید پس از توبه به اقداماتی بپردازد که از جمله آن «تبیین» است. خدا می‌فرماید: مگر كسانى كه توبه كردند و اصلاح نمودند و حقيقت را آشكار كردند؛ پس بر آنان خواهم بخشود و من توبه‏ پذير مهربانم. شاید مراد از آن، تنها روشنگری نسبت به عملکرد خود باشد تا دیگران در این خطا وارد نشوند یا بپذیرند که عملش بر اساس جهالت علمی یا جهالت عقلی بوده است و اینک برای جبران آن خطا تلاش می‌کند؛ و شاید مراد آن باشد که توبه‌کننده مسئله را برای خود روشن سازد و مرزهای حق و باطل و صحیح و خطا را جدا کند تا دیگر در دام خطا و اشتباه نیفتد و هوشیارانه عمل کند؛ توبه‌کننده باید توبه را با اعتصام و تمسک جستن به خدا انجام دهد و از خدا بخواهد در همه حال او را در عصمت نگه دارد؛ زیرا بدون نگهداشت خدا ممکن است شخص دوباره گرفتار خطاها و گناه شود. در حقیقت اعتصام به خدا به معنای قرار دادن خویش در عصمت الهی است تا خدا او را نگه دار و حافظ از هر چیزی از جمله گناه باشد.خدا بصراحت از توبه کنندگان می‌خواهد به خدا «اعتصام » کنند؛ زیرا بدون اعتصام نمی‌توانند خود را از گناه و خطا نگه دارند و در جرگه مؤمنان در آیند و با آنان تا آخر کار باقی بمانند؛ یکی از بسترهای خطاکاری انسان، فقدان اموری چون اعتصام به خدا و اخلاص در دین است؛ از همین رو از مؤمنان می‌خواهد تا در هنگام توبه و پس از آن به این نکته توجه کنند که بدون اعتصام و اخلاص نمی‌توانند در مسیر صحیح و راست باقی بمانند. بنابراین، لازم است توبه‌کننده در نسبت خود با خدا و دین تجدید نظر کند و همان طوری که به خدا اعتصام می‌کند، در دین خویش نیز خالص باشد. این بدان معنا است که شخص باید فلسفه و سبک زندگی خود را خدایی و دینی کند؛ توبه حقیقی زمانی شکل می‌گیرد که توبه‌کننده توبه‌ای نصوح داشته باشد تا نه تنها گذشته جبران و اصلاح شود، بلکه بدی‌ها پوشانده شده و شرایط قلب برای دریافت انوار الهی مهیا گردد. خدا درباره این شرط توبه حقیقی می‌فرماید: اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد به درگاه خدا توبه‏اى «نصوح» كنيد اميد است كه پروردگارتان بدي‌هايتان را از شما بپوشاند و شما را به باغ‌هايى كه از زير درختان آن جويبارها روان است درآورد. در آن روز خدا پيامبر خود و كسانى را كه با او ايمان آورده بودند خوار نمى‏ گرداند؛ نورشان از پيشاپيش آنان و سمت راستشان روان است، مى‏ گويند: پروردگارا نور ما را براى ما كامل گردان! و بر ما ببخشاى! كه تو بر هر چيز توانايى. (تحریم، آیه ۸)واژه نصوح به معنای دوزندگی و خیاطی است؛ یعنی کاری که خراب شده را اصلاح می‌کند یا به معنای «خلوص» است؛ چنان‌که برای تصفیه عسل از موم این واژه در عربی به کار می‌رود. چنین رفتاری موجب می‌شود تا شرایط بهبود یابد و هیچ مشکلی برای کاری که انجام شده باقی نماند؛ از نظر قرآن، توبه اگر از سوی مؤمن صالح انجام شود و توبه‌کننده با ایمان و عمل صالح خویش تلاش کند تا گذشته را جبران و اصلاح نماید، به طور طبیعی نه تنها با این کارش بدی‌ها را می‌پوشاند‌، بلکه خدا با فضل خویش عنایت خاص به او مبذول داشته و نیکی‌ها را جایگزین بدی‌ها می‌کند.از نظر قرآن، توبه حقیقی زمانی رخ می‌دهد که توبه‌کننده به سوی خدا بازگردد و با اعتصام به خدا از او بخواهد تا گناهش را بیامرزد؛ به سخن دیگر، توبه همواره باید با استغفار از خدا همراه باشد؛ یعنی توبه‌کننده از خدا آمرزش را بخواهد.برای انجام توبه باید افزون بر «استغفار» به تسبیح همراه با حمد و ستایش پروردگار اقدام کرد. بنابراین، گفتن «سبحان الله و بحمده و استغفر و اتوب الیه» از جمله روش‌هایی است که باید در توبه آن را به کار گرفت.بهترین کاری که توبه‌کننده می‌تواند انجام دهد تا توبه‌اش از سوی خدای تواب پذیرفته شود، توسل جستن به پیامبر(ص) و اهل بیت عصمت و طهارت است که کلمات تامات الهی هستند؛ یعنی همان طوری که حضرت آدم(ع) با توسل به آنان توبه کرد و خدا به سبب این وسیله جویی توبه‌اش را پذیرفت، از نظر آموزه‌های قرآن، توبه را نباید پشت گوش انداخت؛ زیرا تسویف و تاخیر می‌تواند هم موجب تاثیرات منفی گناه و خطا بر قلب شخص یا بر دیگران شود؛ توبه زمانی تاثیر مثبت و سازنده خواهد داشت که مقدراتی بر اساس عمل شخص خطاکار نشده باشد؛ یعنی پیش از آنکه مقدری بر اساس خطا نگارش شود، شخص اقدام به توبه کند. به عنوان نمونه اگر شب قدر را شب مقدرات بدانیم، می‌بایست توبه پیش از این شب انجام شود تا پس از شب قدر آثار خطا بر او مترتب نشود.از نظر قرآن، برخی از توبه‌ها هیچ تاثیری ندارد؛ از جمله:1. توبه مسلمان هنگام احتضار و دیدن مرگ؛ 2. توبه کافر عصیانگر مفسد در هنگام مرگ و مشاهده عذاب‌های الهی؛ 3. توبه خطاکار پس از «تقدیر».خدا در ادامه آیه 17 سوره نساء درباره این دو گروه که توبه‌شان پذیرفته نمی‌شود و در حقیقت بی‌فایده است‌، می‌فرماید: و توبه كسانى كه گناه مىكنند تا وقتى كه مرگ يكى از آنها دررسد مى‏گويد: اكنون توبه كردم؛ پذيرفته نيست؛ از مصادیق بارز گروه دوم که در هنگام عذاب خواهان پذیرش توبه از سوی خدا هستند، می‌توان به فرعون اشاره کرد. قرآن می‌فرماید: آن هنگام كه فرعون در شرف غرق شدن قرار گرفت، گفت: ايمان آوردم كه هيچ معبودى جز آنكه فرزندان اسرائيل به او گرويده‏‌اند، نيست و من از تسليم ‏شدگانم. اكنون در حالى كه پيش از اين نافرمانى می‌کردى و از تباهكاران بودى. خلیل منصوری