فضایل و مقامات امام علی(ع) در قرآن

امیرمؤمنان علی بن ابی طالب(ع) از همه جهات انسانی به تمام کمال است، تا جایی که خدا او را در جایگاه ولایت و امامت پس از نبوت قرار داده است؛ زیرا ایشان همانند پیامبر(ص) مظهر تمام اسمای الهی و انوار آن است؛ از این رو خدا ایشان را مصداق «نفس» پیامبر(ص) در عبارت: «انفسنا» دانسته است.امیرمؤمنان(ع) از نظر حسب و نسب در عالی‌ترین مرتبت شرافت و رفعت، مظهر نام «علیّ» از اسمای حسنای الهی است. این اشتقاق اسمی، به تمام معنا حقیقی است؛ زیرا نامی است که خدا برای امیرمؤمنان‌(ع) انتخاب کرده و پیامبر(ص) مامور می‌شود تا آن را بیان کند تا جایگزین نام حیدر شود که فاطمه بنت اسد، مادر ایشان و همسر ابی طالب(ع) پس از به دنیا آوردن در درون خانه خدا برایش برگزیده است.در بخشی از آیات قرآن، به اشکال گوناگون از فضائل امیرمؤمنان علی(ع) و همسر و خانواده‌اش به عنوان «اهل بیت الرسول »(ص) سخن گفته شده و آنان «امام»، «ولیّ» و «اسوه حسنه» معرفی شده‌اند تا انسان مؤمن بتواند با بهره‌گیری از «ثقلین»، یعنی «کتاب الله و عترتی اهل‌بیتی» در صراط مستقیم هدایت عبادت کرده و به کمال بایسته و شایسته خویش برسد.با نگاهی به روایات تفسیری و‌شان نزول‌های موجود در کتاب‌های عامه و خاصه می‌توان ده‌ها آیه را درباره ایشان برشمرد. 1. اطاعت: امیرمؤمنان(ع) از چنان جایگاه عصمت الهی برخوردار است که بایسته و شایسته است تا از ایشان تبعیت و اطاعت کرد.2. اخلاص: اخلاص یکی از فضائل امیرمؤمنان(ع) است؛ زیرا هیچ کاری را جز از سر اخلاص انجام نمی‌دهد و تنها خدا را مد نظر قرار می‌دهد. این فضیلت در همه اعمال عبادی و غیر عبادی او بروز و ظهور دارد تا جایی که از سوی خدا در قرآن اخلاص ایشان در اطعام فقیر، مسکین و یتیم بیان می‌شود. اوج این اخلاص را می‌توان در ایثار جان خود هنگام خوابیدن در بستر پیامبر(ص) مشاهده کرد که خدا از آن به معامله با خدا و کسب مرضات الهی معرفی می‌کند.3.اصحاب اعراف: اعراف یکی از مقامات اخروی است. بر اساس آیات قرآن کسانی در اعراف به سبب همسانی اعمال خوب و بد در انتظار آن هستند که اولیای الهی از آنها شفاعت کنند تا به بهشت در آیند. بر اساس روایات تفسیری امامان از اهل بیت پیامبر(ع) از جمله امام علی(ع) از اصحاب اعراف هستند که به اذن الهی می‌توانند شفاعت کنند.4. مقام عصمت: امیرمؤمنان علی(ع) به عنوان یکی از اهل بیت عصمت(ع) از مقام عصمت برخوردار است به طوری که از هر گونه پلیدی پاک و منزه است و هرگز گرفتار گناه، خطا و اشتباه در ساحات اندیشه و انگیزه نمی‌شود. از این رو می‌تواند در جایگاه «اطاعت» قرار گیرد که این اطاعت همسان اطاعت از خدا و رسول‌الله(ص) است. بر اساس روایات تفسیری وقتی آیه 132 سوره طه نازل شد رسول‌الله(ص) درب خانه امام علی(ع) و دخترش فاطمه(س) می‌آمد و آنان را به نماز دعوت می‌کرد و آیه تطهیر (آیه 33 سوره احزاب) را می‌خواند.5.مرجعیت: یکی از فضائل امام علی(ع) مرجعیت علمی و عملی به عنوان اسوه حسنه تمام کمال است. بر اساس این آیات، پیامبر و ائمه(ع) به عنوان «اهل الذکر» که بر قرآن به عنوان «ذکر» احاطه علمی و عملی تمام دارند، در مقام مرجعیت مؤمنان و مردمان معرفی شده‌اند. خدا فرموده است: همانا خدا به سوی شما ذکررا نازل کرده که آن رسول‌الله است که آیات روشن خدا را بر شما می‌خواند تا کسانی را که ایمان آورده و عمل صالح انجام می‌دهند از تاریکی به سوی نور خارج کند. پس بر اساس این آیه پیامبر(ص) خود مصداق «ذکر» است و وقتی از «اهل الذکر» سخن به میان می‌آید، مراد همان اهل بیت رسول‌الله(ص) است که باید مرجعیت یابند و به ایشان برای دین خویش مراجعه کنند.6. ایثار: از فضائل امیرمؤمنان(ع) که خدا از آن تجلیل کرده، ایثار ایشان با جان و مال است. آن حضرت جان عزیز خویش را در طبق اخلاص گذاشته و تقدیم رضایت الهی می‌کند، چنان‌که از مال خویش نیز ایثار می‌کند و در حالی که نیاز ضروری به غذا و طعام داشت آن را به همراه خانواده‌اش به مسکین و یتیم و اسیر می‌دهد.7.صدقه نجوا: یکی از فرمان‌های الهی وجوب دادن صدقه به هنگام گفت‌وگوی محرمانه و نجوا با پیامبر(ص) است. بر اساس روایات بسیار، تنها کسی که به این حکم الهی عمل کرد، امیرمؤمنان علی(ع) است؛ زیرا دیگران حاضر نشدند برای گفت‌وگوی خصوصی و نجوا صدقه بدهند و به دیدار پیامبر(ص) بروند. این حکم پس از آن به سبب کراهت مسلمانان و ترک عمل بدان، نسخ شد اما خدا مسلمانان را نسبت به عدم عمل به آن ملامت کرده است. در روایتی امیرمؤمنان علی(ع) فرمود: در قرآن آیه‌ای است که قبل از من هیچ کس به آن عمل نکرد و پس از من نیز کسی به آن عمل نخواهد کرد و آن آیه «نجوا» است.8. عامل رهایی امت از عذاب: عمل امیرمؤمنان‌(ع) به آیه نجوا عامل رهایی امت اسلام از عذاب الهی شد؛ زیرا از آن حضرت روایت است که فرمود: خدا به وسیله من کیفر سنگین این امت را سبک کرد؛ زیرا خدا اصحاب را با آیه نجوا امتحان کرد و آنان از نجوا با رسول‌الله(ص) خودداری کردند، ولی من به این آیه عمل کردم و اگر هیچ کس به آن عمل نمی‌کرد، عذاب نازل می‌شد؛ چون همه از عمل به آن امتناع کرده بودند.9. منتظران شهادت: امیرمؤمنان‌(ع) از منتطران صادق شهادت و متعهدان به عهد الهی است؛ زیرا ایشان خود می‌فرماید: این آیه درباره ما نازل شده است و سوگند به خدا من منتظر شهادت هستم.10.انفاق در رکوع: امیرمؤمنان‌(ع) کسی است که در حال رکوع انگشتری خود را انفاق می‌کند و صدقه می‌دهد.11. انفاق چهارگانه: از ویژگی‌ها و فضائل آن حضرت(ع) آن است که انفاقات شبانه، روزانه، آشکار و نهان داشت؛ ابن عباس می‌گوید: امام علی(ع) چهار درهم داشت که یک درهم را روز، یک درهم را شب و یک درهم را آشکار و یک درهم را نهان انفاق کرد.12. ایمان برتر: خدا در آیات متعددی از ایمان برتر امیرمؤمنان(ع) سخن گفته و به ستایش آن پرداخته است. چنان‌که گاه از برتری ایمان ایشان نسبت به کارهای دیگریا مظهریت ایشان در ایمان سخن به میان آورده است.13. پیام رسان الهی برائت از مشرکین: کسی که پیام برائت الهی و رسول‌الله(ص) را به مشرکان ابلاغ کرد، امیرمؤمنان علی(ع) است. بر اساس روایات بسیار متواتر، هنگامی که سوره برائت نازل شد، رسول خدا ابوبکر را مامور کرد تا سوره را برای مشرکان قرائت کند. پس از حرکت ابوبکر، جبرئیل نازل شد و به رسول خدا(ص) عرض کرد: این امر باید به وسیله کسی که از خود شما باشد، انجام شود. رسول‌الله(ص) بی‌درنگ امام علی(ع) را مامور ابلاغ کرد و ابوبکر به مدینه برگشت.14. تقرب: یکی از فضائل امام علی(ع) تقرب آن حضرت به خدا است؛ زیرا ایشان پیشگام در برخورداری از قرب الهی است که ایشان را جزو «السابقون المقربون» قرار می‌دهد.15. مظهر توحید: امام علی(ع) مظهر توحید در همه ابعاد آن است، به طوری که هیچ شرکی در ایشان راه ندارد. اصولا از نظر قرآن براساس روایات تفسیری معصومان(ع) ایشان هیچ دمی شرک نورزید و همواره در توحید بود.16. نفس پیامبر: حضرت امیرمؤمنان‌(ع) به منزله نفس پیامبر(ص) و دارای مقامی والا است.17. مجاهد خدایی: امیرمؤمنان(ع) به عنوان مجاهد در راه خدا چنان جلوه کرد که آبرسانی حاجیان و آباد كردن مسجد حرام در برابر آن جلوه‌ای ندارد.18. ظرف علم پیامبر(ص): امیرمؤمنان علی(ع) دارای گوشی شنوا و ظرفی برای علوم پیامبر(ص) و حافظ آن بود. پیامبر(ص) فرمود:‌ای علی، خدا به من دستور داد تا تو را به خود نزدیک کنم و آموزشت دهم تا گنج دانش شوی و این آیه نازل شد. 19. نصرت حمایتی پیامبر: یکی از یاوران اصلی پیامبر(ص) غیر از خدا و جبرئیل، حضرت علی(ع) به عنوان مؤمن صالح است.20. خشیت الهی: یکی از فضائل حضرت علی(ع) خشیت از مقام جلال الهی است که خاستگاه این خوف‌، علمی است که ایشان نسبت به جلال و عظمت الهی دارد.21. خشیت از قیامت: همین ترس علمی و خشیت نسبت به قیامت و کیفرهای آن از جمله دوزخ و روزهای سخت قیامت است که در حضرت ظهور و تجلی دارد و ایشان را به کارهایی از جمله ایثارگری و از خودگذشتگی وادار می‌سازد22. ذی القربی: ذوی القربی پیامبر(ص) دارای فضیلت خاصی هستند که برای آنان حقوقی از جمله حق خمس و انفال در ساحت اقتصادی و نیز مودت نسبت به آنان را واجب می‌کند.23. خیرالبریه: امام علی(ع) برترین و بهترین آفریدگان الهی هستند که خدا ایشان را در قرآن مورد ستایش خاص قرار داده است.24. محبت خدا: بر اساس یکی از احتمالات در «حبّه» این محبت الهی است که امیرمؤمنان علی(ع) را به ایثارگری می‌کشاند. همان گونه که احتمال دارد مراد از «حبه» نیاز ضروری به چیزی باشد که ایثار می‌کند، می‌تواند محبت الهی باشد که عامل ایثارگری ایشان است.25. سبقت در اسلام: علی(ع) از اولین‌ها و پیشگامان در اسلام است که خدا بارها آن را بیان و تمجید کرده است.26. شجره طیبه: بر اساس روایات تفسیری، امیرمؤمنان علی(ع) شاخه اصلی شجره طیبه الهی است؛ زیرا اگر پیامبر(ص) شجره طیبه است، شاخه اصلی آن علی‌(ع) است.27. شرکت در مباهله: یکی از فضائل امیرمؤمنان‌(ع) شرکت ایشان در مباهله است؛ زیرا این حضور به معنای آن است که ایشان را در مقام «ایثار» و «لعن» قرار می‌دهد؛ زیرا اگر حق نباشند، به هلاکت می‌رسند و ایشان با علم به حقانیت اسلام و شریعت پیامبر(ص) نسبت به مدعیان نصرانیت، وارد میدان مباهله و لعن شد.28. صالح‌ترین مؤمنان: یکی از برجسته‌ترین ویژگی‌های مؤمن، صالح بودن است که امیرمؤمنان علی(ع) در این ساحت جزو برترین‌ها است و به عنوان «صالح المؤمنین» مطرح است.29. صبر: بی‌گمان صبر جزو فضائل برجسته انسان مؤمن است؛ از این رو پیامبران اولوا العزم بدان شناخته می‌شوند. البته این صبر در ساحات سه گانه اطاعت، مصیبت و معصیت مطرح است. از نظر قرآن، امیرمؤمنان(ع) از صابرین است که در ابعاد گوناگون صبوری می‌کند.30. صداقت: از دیگر فضائل امیرمؤمنان علی(ع) صداقت در اوج است که ایشان را در مقام «صدیقین» قرار داده است.ایشان به سبب همین مظهریت در صداقت در جایگاهی قرار می‌گیرد که مؤمنان باید با ایشان رفاقت کرده و با ایشان همراهی داشته باشند. ایشان همان «لسان صدق» الهی است که برای ابراهیم(ع) قرار داده شده است. به هر حال، خدا در آیات بسیاری ایشان را به عنوان «صادق» و «صدیق» معرفی کرده است.31. مظهر عبودیت: امیرمؤمنان مظهر عبودیت الهی و از مصادیق «عبادالله» است که فضلیت عظیم است.32. عصمت: علی(ع) و اهل بیت عصمت از امامان معصوم(ع) و حضرت فاطمه(س) دارای عصمت بوده و از هر گونه «رجس» پلیدی پاک و تطهیر کامل شده‌اند.33. عالم الکتاب: علم امیرمؤمنان علی(ع) نسبت به کتاب به تمامیت آن است و خدا ضمن ستایش ایشان‌، حضرت را به عنوان شاهد الهی برای رسالت پیامبر(ص) معرفی کرده است.34. فقیر نوازی و یتیم پروری: علی(ع) نگرش کریمانه و بزرگورانه نسبت به همه به‌ویژه اقشار ضعیف و فقیر و یتیم داشت و حتی از ضروریات خویش برای آنان می‌گذشت و ایثار می‌کرد. این سیره دائمی ایشان بود که خدا با آوردن فعل مضارع «یطعمون» که دلالت براستمرار دارد بیان کرده است.35. شاهد بر رسالت: امیرمؤمنان(ع) به سبب فضائل بسیار به‌ویژه علم الکتاب شاهد الهی بر رسالت پیامبر(ص) است. از نظر قرآن، نه تنها امیرمؤمنان‌(ع) گواه بر رسالت است، بلکه شاهد برامت‌ها و توده‌های مردم است؛ زیرا امت میانه همان امیرمؤمنان و اهل بیت ایشان است.36. منادی برائت: امام علی(ع) منادی برائت و لعنت خدا بر ظالمین در میان بهشتیان و دوزخیان است. 37. اهل وفا: امام علی(ع) اهل وفای به عهد و اهل وفای به نذر است که یکی از برترین فضائل انسانی بشمار می‌رود.38. پیشگام در هجرت: امیرمؤمنان جزو پیشگامان در هجرت و جهاد است که در این امر بسیار اذیت و آزار دیده است.39. هدایتگر: امیرمؤمنان علی(ع) مصداق‌هادی از سوی خدا است که به سوی حق هدایت می‌کند.مقامات امیرمؤمنان علی(ع)با توجه به فضائل امام علی(ع) و مظهر اسماء حسنای الهی بودن، مقاماتی برای آن حضرت‌(ع) از سوی خدا تعیین شده که شامل: امامت، ولایت الهی،و خلافت است.پیامبر(ص) از سوی خدا مامور است تا حق ولایت ایشان را به عنوان «ذوی القربی» عطا کرده، و ولایت ایشان را به عنوان استمرار ولایت الهی بیان کند،زیرا اگر چنین نمی‌کرد، گویی رسالت خویش را تبلیغ نکرده و نعمت الهی تمام و تکمیل نشده است.ابلاغ ولایت و خلافت و امامت آن حضرت(ع) موجب برطرف شدن ترس مسلمانان از کافران و سبب نومیدی دشمنان و کافران از شکست اسلام و پیروزی آنان شده است. این بدان معناست که همه مقامات پیامبر(ص) جز مقام نبوت خاصه برای آن حضرت‌(ع) ثابت است. از جمله آنها می‌توان به قضاوت و حکم و حکومت اشاره کرد. آیت اللهخلیل منصوری