زمینه‌های بهره‌گیری از رحــمت خداونـدی

رحمت در لغت به معنای نرمی و نرمخویی است که نیکی کردن به مورد رحمت را اقتضا می‌کند و گاهی به معنی مهربانی و نرم دلی به طور مجرد و گاهی در معنای احسان و نیکی کردن که مجرد از رقت است به کار می‌رود.در آیات قرآن‌، هر گاه خداوند با این واژه وصف شود‌، چیزی جز احسان مجرد و بدون رقت و رحم دلی نیست. رحمت خداوند شامل رحمت رحمانی و رحمت رحیمی است که رحمت در شکل رحمانیت آن به همه موجودات می‌رسد و هیچ موجودی بیرون از بهره مندی از رحمت رحمانی الهی نمی‌باشد؛ زیرا بی‌رحمت رحمانی هرگز هیچ موجودی آفریده نمی‌شد و در موجودیت خود باقی نمی‌ماند. از این رو همگان از کافر و مؤمن از رحمت رحمانی بهره می‌برند. اما رحمت رحیمی‌، رحمتی اختصاصی است که شامل همه انسان‌ها نمی‌شود و برای برخورداری از آن باید شرایطی را ایجاد کرد.البته از آنجا که رحمت رحمانی نیز مراتب و درجات متعدد و متنوعی دارد، بهره مندی از کف رحمت رحمانی برای همگان امری طبیعی است ولی بهره‌مندی از سطح بالای آن نیازمند ایجاد شرایط و مقتضیاتی است.خلقت آسمان و قرار گرفتن آن در بالای سر انسان و خلقت زمین و بهره مندی انسان از آن در کنار خلقت انسان به‌ویژه از گل خشک و تبدیل شدن آن به همانند سفالی محکم و استوار و نیز خلقت جنیان از شراره‌های آتش همه جلوه‌هایی از رحمت رحمانی الهی است؛ زیرا در این آیات همه این امور به رحمت رحمانی الهی نسبت داده شده و همگی خبر برای مبتدای الرحمن می‌باشد.خداوند در آیه 48 و 50 سوره روم از جمله جلوه‌های رحمت الهی را زنده کردن زمین با رویاندن گیاهان و به ثمر نشستن درختان میوه می‌داند و از مردمان می‌خواهد تا در این مسئله تفکر کنند و دریابند که چرا باید خداوند یکتا را بپرسند و از وی یاری جویند و امید به وی داشته باشند.برافراشتگی آسمان نیز از دیگر جلوه‌های رحمت عام و گسترده خداوندی است که همه موجودات هستی از آن برخوردار می‌باشند.در همین رابطه می‌توان به باران و ریزش آب از آسمان ،آفرینش چارپایان در جهت بهره مندی انسان ، حفاظت از زمین و امنیت بخشی به آن و جلوگیری از برخورد کرات و سیارات و اجرام دیگر آسمانی با زمین ،ایجاد رزق و تقسیم آن بین همه موجودات هستی به‌ویژه انسان و ده‌ها امر طبیعی و نعمت‌های عامی که انسان و دیگر موجودات از آن بهره‌مند می‌شوند‌، به عنوان جلوه‌های رحمت رحمانی خداوند در هستی اشاره کرد.افزون بر این برای رحمت رحمانی و نیز رحیمی خداوند در همین دنیا برای انسان می‌توان جلوه‌های بسیاری در حوزه تکوین و تشریع برشمرد که به برخی از آنها به صورت اجمالی اشاره می‌شود. مسلما مجموعه جلوه‌های رحمت رحمانی و رحیمی خداوند در حوزه‌های تکوینی و تشریعی بیش از آن است که در یک نوشتار کوتاه بشود به آنها پرداخت. ولی برای تبیین مطلب جلوه‌های الهی را به دو شکل رحمت تکوینی و تشریعی در ادامه بحث مورد اشاره قرار می‌دهیم.رحمت تکوینی الهی‌، همه امور و موضوعاتی است که انسان در زندگی خود بدان نیازمند است. از این رو می‌توان به خلقت شب که بستر سکون و آرامش انسان را فراهم می‌آورد‌، به عنوان یکی از جلوه‌های رحمت تکوینی اشاره کرد.در همین رابطه حرکت منظم خورشید و ماه ، نظم و اتقان آسمان‌ها و عدم وجود اختلاف در آنها و هماهنگی میان آنهاتوانایی بیان و یادگیری علوم از راه نطق‌، نوشتن‌،‌خط‌، قدرت فهم و نیز تفهیم و تفهم ،حفظ جان مؤمنان به روش‌های مختلف ،حرکت کشتی‌ها بر روی آب در رودها و دریاها،حفاظت زمین ازهرگونه آسیب تسخیر موجودات زمین به دست انسان بارش باران ،و خلقت چارپایان و بهره‌مندی انسان از آنها در راستای تغذیه و حمل‌ونقل و امور دیگرو نیز توانایی انسان در بهره‌گیری از ابزارها و قانون سنجش و محاسبه را می‌توان در راستای تبیین جلوه‌هایی از رحمت رحمانی خداوند در حوزه امور تکوینی بر شمرد که انسان‌ها از آن برخوردارند.با این همه خداوند به انسان به عنوان خلیفه خویش در زمین توجه خاصی داشته است که به دوشکل رحمت رحمانی و عام و رحمت رحیمی و خاص در امور تشریعی جلوه‌گری می‌کند. خدا به انسان این توان را بخشیده است تا نسبت به خود و جهان شناختی به دست آورد و با اراده و اختیار خویش کفرو ایمان را برگزیند. هر چند که ایمان و توانایی شناخت و همچنین حرکت در مسیر علم و برخورداری از اراده و اختیار و انتخاب در حوزه امور تکوینی قرار می‌گیرد ولی ناظر به امر تشریعی است. انسان از قابلیت شناختی و ایمان خویش می‌تواند بهره گیرد و نسبت به قیامت و رستاخیز ایمان بیاورد. چنین ایمانی می‌تواند جلوه‌ای از رحمت تشریعی خداوند را بر وی بگشاید وشخص به اسلام در آید و از هدایت‌های خاص و عام پیامبران به‌ویژه پیامبراسلام بهره مند شود. تزکیه و طهارت مردمان تعلیمات و تذکرات و پندهای خداوند اینها همه نشانه‌هایی از رحمت تکوینی مرتبط با رحمت تشریعی خداوند در حق انسان‌هاست که در این آیه و آیات دیگر به آن توجه داده شده است.در حقیقت خارج کردن از ظلمت‌ها و هدایت به نور از آثار رحمت الهی وجلوه‌ای از رحمانیت او می‌باشد .در حوزه تشریعی می‌توان به آسانی احکام ، انعطاف پذیری احکام و تکالیف دینی ،میانه‌روی و قرار دادن اسلام درآن ‌، مهلت‌دهی به جوامع و اجتناب از نابودی مردمان کافر و بی‌ایمان ‌، مهلت بخشی به اشاعه‌دهندگان فحشا و منکر و نیز منافقان به منظور توبه و اصلاح خویش ‌، انذار خلق از سوی پیامبران ‌، تشریع حجاب و پوشش مناسب برای زنان و تشریع بسیاری از احکام چون تشریع لعان برای اثبات ادعای زنان به وسیله شوهر و دفاع زن از خود با همین روش ،تشریع قبله و تغییر آن از بیت‌المقدس به سوی کعبه و مسجدالحرام ، تعلیم کتب آسمانی از تورات و انجیل و قرآن ،‌ حلیت تجارت سالم همراه با رضایت طرفین بی‌هیچ‌گونه سختی و شرایط دشوار، حلیت غنایم جنگی ، حمایت از خانواده و نیز حمایت از یتیمان ، سقوط حد از محاربان مفسد در صورت توبه پیش از دستیابی به آنها ‌، معافیت از جهاد برای افراد ضعیف و بیمار و تهیدست و مغفرت و توبه به عنوان نمونه‌هایی از جلوه‌گری رحمت الهی در زندگی بشر اشاره کرد.همچنین رشد و بالندگی اهل ایمان ،رفع کینه‌ها و تزکیه قلب‌های مؤمنان از بدخواهی نسبت به یکدیگر، رفع گناه ،اصلاح وصیت‌های ناعادلانه میت ، ایجاد سرور و شادی حقیقی در جان آدمی ، خوشنامی و بلند آوازگی ، تبدیل بدی‌ها به خوبی‌ها به وسیله توبه ، تبدیل قصاص به دیه ، تحریم قتل نفس و خودکشی ، تحریم قذف و تهمت ناروا به مردان و زنان پاکدامن) از دیگر جلوه‌های رحمت خداوندی است.برخی از رحمت‌های الهی در حوزه‌های تکوینی و تشریعی از مصادیق رحمت عام و همگانی خداوند است که از آن به رحمت رحمانی تعبیر می‌شود. اما برای دستیابی به رحمت‌های خاص که از آن به رحمت رحیمی یاد می‌شود‌، باید شرایط و بستری مناسب فراهم آورد. در این‌جا به برخی از شرایطی که در آیات قرآن بر آن تاکید شده اشاره می‌شود.از مهم‌ترین و اساسی‌ترین زمینه‌های برخورداری از رحمت رحیمی می‌توان به ایمان و اطاعت از خداو اطاعت از پیامبر اکرم (ص) اشاره کرد.قرآن دوری از تجسس در عیوب و کاستی‌های مؤمنان و بدگمانی نسبت به یکدیگر، دوری از بدگویی در غیاب یکدیگرو استغفار و توبه را از جمله عللی بر می‌شمارد که زمینه مناسبی برای رحمت رحیمی فراهم می‌آورد.در این‌جا به برخی از موانع رحمت رحیمی و رحمت رحمانی اشاره می‌شود. قرآن در آیه 226 سوره بقره استمرار سوگند بر ترک‌آمیزش با همسر را مانع بهره‌مندی از رحمت خاص خداوند بر می‌شمارد و تاکید می‌کند که برای دستیابی به رحمت رحیمی باید شخص، حقوق همسری را به طور کامل رعایت کند و سوگند خود را استمرار نبخشد. از دیگر علل محرومیت از رحمت رحمانی و رحیمی اشاعه فحشاء در میان مردمان و مؤمنان است که آیه 19 و 20 سوره نور بر آن تاکید می‌کند.انتظار حوادث ناگوار برای مؤمنان از سوی منافقان و بیماردلان ،انتظار مرگ پیامبرو بی‌ایمانی نسبت به خدا و پیامبر، پیروی از شیطان، پیروی کورکورانه از نیاکان ، شایعه‌پراکنی و فساد و تباهی و کتمان حق و یا حقایق آسمانی و گناه از جمله موانعی است که خداوند در این آیات اشاره کرده است.می‌توان در یک کلمه گفت که موانع رحمت عام و خاص همان اموری است که به عنوان کفر‌، شرک، نفاق، ظلم‌، فسق و فجور از آنها یاد می‌شود. خلیل منصوری