انفـاق صحیح و انفـاق مقبـول

انفاق یکی از مهم‌ترین اعمال عبادی واجب پس از نماز است که آموزه‌های قرآنی بر آن اهتمام و تأکید بسیار دارد. تزکیه نفس و رسیدن به کمالات جز از طریق اعمال واجبی اتفاق نمی‌افتد که بیانگر ایمان به خدا و عالم غیب است؛ زیرا نماز و انفاق که تواضع و خشوع در برابر خدا و گذشت از زینت‌ها و آرایه‌های دنیوی به‌ویژه مال است، تنها از کسانی صادر می‌شود که به آخرت و حسابرسی آن ایمان دارند و بر آن ‌هستند تا تقوای الهی را در شاکله شخصیتی خویش چنان «تثبیت» کنند که مصداق «متقین» باشند.البته ممکن است دیگرانی نیز اقداماتی در راستای انفاق انجام دهند، ولی این انفاقات برای اهدافی دیگر چون ریا، منت، اذیت‌ و آزار تحقیری، خودستایی و مانند آنها باشد.هر عمل عبادی از جمله انفاق اگر فاقد حسن فاعلی (نیت خالص و صادقانه) نباشد، هر‌چند که صحیح باشد، ولی مقبول نیست و آثار و پاداش‌های عمل صالح برای شخص مترتب نخواهد شد. بنابراین، انفاق مانند هر عمل عبادی صالح باید در راه خدا و برای خدا باشد تا مقبول افتد.انفاق در راه خدا، نوعی «نفق» و نقب زدن به سوی خدا از طریق چیزهای مازادی است که می‌توان به دیگری داد بی‌آنکه ضرر و زیانی به انسان برسد؛ از همین‌ رو، حتی فقیر نیز می‌تواند از برخی چیزهای خویش به دیگری بدهد که بدان نیاز دارد. پس فرقی میان غنی و فقیر و دارا و ندار در انفاق نیست؛ هر‌چند که مسئولیت غنی و دارا بیشتر است.هر عملی حتی عبادی چون نماز و زکات می‌تواند از هر جهت «صحیح» باشد، ولی «مقبول» نباشد؛ زیرا از نظر قرآن یک اصل اساسی در قبولی اعمال وجود دارد و آن اصل: خدا جز از متقین قبول نمی‌کند»است که اجازه نمی‌دهد هر عمل حتی صحیح، مقبول پیشگاه خدا باشد. بنابراین، مؤمنان همواره باید دغدغه قبولی اعمال را داشته باشند.خدا در قرآن با بیان شرایط و آداب صحت و قبولی اعمال به این نکته توجه می‌دهد که در قبولی اعمال شروطی چون حسن فاعلی و حسن فعلی لازم است؛ یعنی عمل صالح باید از انسان صالح صادر شود تا ارزشمند باشد. از همین رو به صراحت از قبولی اعمال صالح صادر شده از متقین سخن می‌گوید که صفت تقوا را در خویش ملکه و مقوم و شاکله شخصیتی خود ساخته باشند. بر همین اساس، اعمال صالح که حسن فعلی دارد، از کسی که قبح فاعلی دارد، قبول نمی‌شود؛ چنان‌که انفاقات از افرادی چون: کافر،فاسق، ناخرسندان قبول نمی‌شود و هرچند که عمل صالح است؛ اما عمل صالحی است که از افراد ناصالح صادر شده است.همچنین خدا به مؤمنان هشدار می‌دهد که اعمال صالح از جمله انفاقشان که فاقد «اخلاص» باشد و در راه خدا نباشد، مقبول نیست، چنان‌که انفاقاتی دیگر چون: انفاق همراه با اذیت، منّت، ریا و خودنمایی، ربوی، مانع از راه خدا و مانند آنها مقبول نیست و هیچ فایده‌ای ندارد؛ زیرا چنین انفاقی از مصادیق کارهای صالح و خیر است که با ابطال عمل همراه شده است.انسان‌هایی با شاکله‌های شخصیتی چون: مقربان، عبادالرحمن، عالمان خداترس و اهل خشیت، متقین،محسنین و مخبتین از کسانی هستند که انفاقشان مقبول است؛ زیرا حقیقت اخلاص و تقوا در شاکله آنان به اوج رسیده است و عمل صالح را تنها برای رضای خدا و «فی سبیل الله» و «قربه عندالله» انجام می‌دهند. بنابراین، هر کسی که عمل خویش را در راستای «وجه الله» انجام دهد، احتمال آنکه عملش مقبول باشد زیاد است؛ چنان‌که عمل انفاقی بادیه نشینان به این سبب مقبول است. انفاق‌های مالی مقبول آثار فردی و اجتماعی بسیاری دارد که شامل موارد زیر است: آرامش درونی و رهایی از خوف و حزن ، ثبات شخصیتی، مغفرت الهی، قرارگیری در مقام صالحین، قرار گرفتن در جرگه نیکوکاران،، یاری‌شدگان، رستگاران،خاشعان، رهایی از مشکلات و رسیدن به آسانی در امور زندگی، رفع مشکلات اقتصادی مردم ، تقویت بنیه دفاعی امت،برخورداری از برکت ، تقرب به خدا، تزکیه نفس، رحمت رحیمی خاص خدا، محبت خدا ، هدایت خاص الهی. بی‌گمان انفاق‌کنندگان از پاداش دنیوی و اخروی خاص الهی برخوردار می‌شوند که شامل اموری چون: بهشت جاودان،رزق کریم دنیوی و اخروی، مغفرت و فضل خاص خدا، نیل به درجات عالی در نزد خدا، مقام مؤمنان حقیقی در پیشگاه خدا، مقام رضا،رهایی از خوف و حزن دنیوی و اخروی، برخورداری از تجلیات اسم غفور و شکور و مانند آنها است.پيامبر خدا‌(ص) درباره تأثیر انفاق مقبول در رهایی از خوف و حزن قیامتی می‌فرماید: سرزمين قيامت سراسر آتش (گرما) است، مگر سايه مؤمن؛ زيرا كه صدقه‌اش بر او سايه مى افكند. پيامبر خدا در جایی دیگر می‌فرماید: هر يك از شما در روز قيامت با پروردگارش سخن مى گويد و ميان او و خدا هيچ واسطه و مترجمی نيست. پس، رو‌به‌روى خود را مى نگرد و جز آنچه پيش فرستاده است چيزى نمى يابد، سمت راست خود را مى نگرد جز آنچه پيش فرستاده چيزى نمى‌يابد. سپس سمت چپ خود را مى نگرد ناگاه آتش را مى‌بيند. بنا‌بر‌اين، اگر شده با [صدقه دادن‌] نصف خرمايى خود را از آتش برهانيد و اگر كسى از شما همان را هم نيافت، با سخنى خوش و پسنديده اين كار را بكند.‌انفاق مقبول مانند هرس کردن شاخه‌های اضافی درخت است که موجب افزایش کمی و کیفی محصول است. این‌گونه است که هر دانه‌ای فراتر و بیشتر از هفتصد دانه می‌شود. پيامبر خدا می‌فرماید:‌هر كه يك درهم در راه خدا بدهد، خداوند برايش هفتصد ثواب مى نويسد.‌انفاق در راه خدا به معنای «خیر» است که انسان در نزد خدا برای خویش ذخیره کرده و ره‌توشه اخروی بسیار مهم برای او به شمار می‌رود. امام على‌(ع)نیز می‌فرماید:‌براستى كه هزينه كردن اين مال در راه طاعت خدا بزرگ‌ترين نعمت است و خرج كردن آن در راه معاصى او بزرگ‌ترين محنت و رنج. نفاق برای غیر‌خدا یا در راه معصیت چیزی برای انفاق‌کننده جز حسرت‌، سرزنش، محرومیت از لطف خداو محرومیت از یاری خدا و مانند آنها به دنبال ندارد.شخصی که انفاق می‌کند باید از محبوب و مقبول پیش خود بدهد ،چنان‌که بر‌اساس قاعده اعتدال در انفاق، بهتر است به گونه‌ای عمل کند که خود و دیگری از نعمت برخوردار شوند؛ بنابراین، از زیادی مال خویش یا همان «العفو» که زیادتی هر چیزی است، انفاق کند. بی‌گمان کسی که از زیادی مال خویش انفاق نمی‌کند، روزی می‌رسد که حسرت می‌خورد تا دمی بازگردد و انفاق کند و صدقه دهد. بنابراین، زیرک و زرنگ کسی است که خود خورد و به دیگری از زیادت مال خویش بدهد؛ اعمال صالح یا غیر‌صالح انسان‌ها که در قیامت محاسبه می‌شود دو‌گونه است؛ اعمالی که پیش از خود فرستاده‌اند و اعمالی که به عنوان باقیات باقی گذاشته و پس از آنها نیز برایشان به عنوان تبعات فرستاده می‌شود که در قرآن به «قدمت و اخرت» تعبیر شده است. حقیقت دنیا چیزی جز مزرعه نیست که زمان درو محصول کشت شده، آخرت است. از همین رو، هر کسی باید برای آخرتش از دنیا بهره گیرد. چنان‌که‌ پيامبر خدا به اصحاب خود فرمود: كدام يك از شما مال وارثش را بيشتر از مال خود دوست دارد؟ اصحاب عرض كردند: اى رسول خدا! هيچ يك از ما نيست مگر اينكه مال خودش را بيشتر از مال و دارايى وارثش دوست دارد. حضرت(ص) فرمود: مالِ هر كس همان است كه [براى آخرت] پيش مى فرستد و مال وارثش آن است كه پس از خود بر جاى مى‌گذارد. امام على‌(ع) می‌فرماید: در حقيقت از دارايى تو همان متعلّق به توست كه براى آخرتت پيش فرستى و آنچه پس از خود بگذارى از آنِ وارث است.‌اصولاً کسی که نسبت به معامله با خدا ایمان داشته باشد، هیچ تردیدی در صدقه و انفاق نخواهد داشت و با خدا معامله می‌کند و انفاق می‌نماید؛ چنان‌که امام على‌(ع) می‌فرماید: هر‌كه به عوض دادن خدا يقين داشته باشد، بخشندگی می‌كند. ایشان در جایی دیگر فرمود: بسى پيش فرستاده شده‌اى كه عوضش باز آيد.‌، فقیر نیز باید با خدا معامله کند؛ زیرا اگر یک دانه هفتصد دانه با انفاق افزایش می‌یابد، فقیر می‌تواند این‌گونه با همان اندک مال خویش خود را به دارایی برساند و از فقر رهایی یابد.بر‌اساس آموزه‌های وحیانی چیزی مورد قبول است که محبوب و مقبول انسان باشد؛ بنابراین، جنس نامرغوب و غیر‌مقبول در انفاق در راه خدا بیهوده است؛ چنان‌که امام صادق‌(ع) می‌فرماید: مردم مدينه زكات فطر را به مسجد رسول خدا مى‌آوردند. در ميان آنها خوشه‌هاى خرمايى به نام جعرود (خرماى خشك ريز) و خوشه‌هايى به نام معافاره نيز وجود داشت. اين دو نوع خرما هسته‌درشت و كم‌گوشت و اندكى تلخ‌مزه بودند. رسول خدا‌(ص) به حزّار فرمود: اين دو نوع خرما را براى آنان ارزيابى مكن تا بلكه خجالت بكشند و از اينها نياورند. پس، خداوند اين آيه را نازل فرمود: «اى كسانى كه ايمان آورده ايد! از چيزهاى پاكيزه اى كه به دست آورده‌ايد انفاق كنيد…». امام ابو الحسن الرضا‌(ع) هرگاه غذا مى‌خورد، قدحى برايش مى‌آوردند و كنار سفره‌اش مى‌گذاشتند و حضرت از بهترين غذاهايى كه برايش مى‌آوردند مقدارى برمى‌داشت و در آن قدح مى‌گذاشت و سپس دستور مى‌داد آن را به مستمندان بدهند و آنگاه اين آيه را تلاوت مى‌كرد: «نخواست به گردنه پا‌نهد». سپس فرمود: خداوند عزّ و جلّ مى دانست كه هر انسانى توانايى آزاد كردن بنده (فكّ رقبه) را ندارد، از اين‌رو راه [هاى ديگرى مانند اطعام براى‌] رسيدن به بهشت براى آنان قرار داد.‌ خلیل منصوری