از کم‌فروشی تا امانت‌داری؛ نگاه قرآن به اخلاق کار

رعایت اصول و قواعد اخلاق کار در سلامت و رشد اقتصادی تاثیری انکارناپذیر دارد. قرآن کریم با نگاهی ژرف به کار و کسب‌وکار، اصولی را بیان کرده که نه تنها موجب رونق اقتصادی می‌شود، بلکه شخصیت انسان را نیز تعالی می‌بخشد. در این نوشتار، به بازخوانی مهم‌ترین اصول اخلاق کار در پرتو آیات قرآن می‌پردازیم.کار در نگاه قرآن؛ عبادتی اجتماعی خداوند در آیاتی از قرآن، زمین مرده را نشانه‌ای از حیات دوباره می‌خواند و دسترنج انسان را با تعبیر «وَمَا عَمِلَتْهُ أَیْدِیهِم» (یس/۳۵) می‌ستاید. این امر نشان می‌دهد که قرآن برای کار انسانی ارزشی ویژه قائل است.از نگاه قرآن، روز برای کار و تلاش قرار داده شده است: این آیه یادآور می‌شود که کار و کسب معاش، امری مقدس و هم‌سو با آفرینش است. از این منظر، فعالیت اقتصادی تنها برای رفع نیازهای مادی نیست، بلکه نوعی شکرگزاری و بهره‌برداری درست از نعمت‌های الهی به شمار می‌رود ..قواعد اخلاق کار در قرآن:1- اخلاص و رضای الهی :هر فعالیت اقتصادی زمانی ارزشمند است که برای رضای خداوند انجام گیرد. قرآن می‌فرماید:«وَمَا أُمِرُوا إِلَّا لِیَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ» بر این اساس، کار کردن صرفاً برای سود شخصی یا تفریح و گذران زندگی، خلاف روح بندگی است. وقتی نیت کار، الهی باشد، تلاش انسان رنگ خدایی گرفته و از آفات اخلاقی همچون حرص، دروغ و حیله‌گری در امان خواهد ماند.کارمندی که تنها برای گرفتن حقوق کار می‌کند، تفاوتی بنیادین با کارمندی دارد که کار خود را نوعی خدمت الهی می‌داند. در حالت دوم، کم‌کاری، بی‌دقتی یا رشوه‌خواری جایی نخواهد داشت.افشای اطلاعات مالی یا تجاری دیگران می‌تواند منجر به نابودی اعتبار و حتی ضررهای جبران‌ناپذیر شود. رازداری، هم یک اصل اخلاقی است و هم ضامن امنیت اقتصادی جامعه.۲. نظم و پایبندی به تعهدات :نظم در کار، به معنای تقید به زمان، عهد و تعهد است. قرآن می‌فرماید:«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ».این آیه هم بر رعایت نظم قراردادی تأکید دارد و هم بیانگر مسئولیت اخلاقی در هر رابطه کاری است. رعایت زمان تحویل، کیفیت وعده‌داده‌شده و حضور منظم در کار، مصداق بارز وفای به عهد است.3-اخلاق کار در قرآن :قرآن درباره آفرینش الهی می‌گوید:«صُنْعَ اللَّهِ الَّذِی أَتْقَنَ کُلَّ شَیْءٍ». انسان نیز موظف است در کار خود استحکام و دقت به خرج دهد. از همین رو قرآن در آیه ۲۸۲ بقره، هنگام سخن از معاملات نسیه، دستور به نوشتن دقیق قرارداد، حضور شاهد و ثبت جزئیات می‌دهد. این نشان می‌دهد که اتقان در کار تنها یک توصیه اخلاقی نیست، بلکه یک وظیفه اجتماعی برای جلوگیری از تضییع حقوق مردم است.۴. اعتدال در کار و معیشت :قرآن به پیامبر دستور می‌دهد:«وَلَا تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَةً إِلَی عُنُقِکَ وَلَا تَبْسُطْهَا کُلَّ الْبَسْطِ» این آیه به طور مستقیم درباره مصرف سخن می‌گوید، اما پیام اخلاقی آن در کار و تجارت نیز روشن است: نه بخل و رکود، نه ولخرجی و اسراف، بلکه تعادل در سرمایه‌گذاری، تولید و توزیع. رعایت این اصل، اقتصاد سالم و پایدار را رقم می‌زند.۵. خوش‌رویی و حسن‌خلق :از پیامبر اکرم (ص)به عنوان الگوی اخلاق یاد شده است:«وَإِنَّکَ لَعَلَی خُلُقٍ عَظِیمٍ».در محیط‌های کاری، برخورد خوش و چهره گشاده، فضایی سرشار از اعتماد ایجاد می‌کند. این اصل به‌ویژه در روابط مشتری و فروشنده یا کارفرما و کارگر، ضامن رضایت و موفقیت است.6. رازداری در امور اقتصادی :یکی از مصادیق امانت‌داری، حفظ اسرار کاری و مالی دیگران است. قرآن می‌فرماید:«إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلَی أَهْلِهَا» افشای اطلاعات مالی یا تجاری دیگران می‌تواند منجر به نابودی اعتبار و حتی ضررهای جبران‌ناپذیر شود. رازداری، هم یک اصل اخلاقی است و هم ضامن امنیت اقتصادی جامعه.۷. امانت‌داری و وفای به عهد:قرآن کریم مؤمنان را چنین وصف می‌کند:«وَالَّذِینَ هُمْ لِأَمَانَاتِهِمْ وَعَهْدِهِمْ رَاعُونَ».امانت‌داری در کسب‌وکار یعنی صداقت در معامله، پرهیز از خیانت در مال و رعایت توافق‌ها. این ویژگی رکن اعتماد اجتماعی است و بدون آن هیچ اقتصادی پایدار نمی‌ماند.۸. پشتکار و امید به نتیجه قرآن می‌فرماید:«إِنَّ سَعْیَکُمْ لَشَتَّی» .تلاش‌های شما گوناگون است.و نیز هشدار می‌دهد که:«لَا تَیْأَسُوا مِنْ رَوْحِ اللَّهِ» یعنی هر کس باید در کار خود نهایت کوشش را داشته باشد و از یأس و سستی بپرهیزد. در اخلاق کاری، پشتکار و امید، پایه‌ای برای غلبه بر مشکلات اقتصادی است.۹. پرهیز از کم‌فروشی :کم‌فروشی در قرآن با شدیدترین لحن محکوم شده است:«وَیْلٌ لِلْمُطَفِّفِینَ».این مفهوم فقط به وزن کالا محدود نمی‌شود، بلکه هر نوع کوتاهی در انجام مسئولیت کاری را شامل می‌شود. کارمند یا کارگری که وظایفش را ناقص انجام می‌دهد، مصداقی از کم‌فروشی است.۱۰. حرمت رشوه:رشوه، به معنای کسب درآمد نامشروع در سایه قدرت یا موقعیت شغلی است. قرآن در مذمت رشوه‌خواران می‌فرماید:«لَا تَأْکُلُوا أَمْوَالَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْبَاطِلِ» این آیه به‌روشنی هر نوع مال‌اندوزی ناعادلانه را ممنوع می‌داند. رشوه‌خواری علاوه بر آنکه فساد اداری و اقتصادی به بار می‌آورد، اعتماد عمومی به عدالت اجتماعی را نابود می‌سازد. ابوالقاسم شکوری