مسجد النبی(ص) ولنجک

راه های تزکیه نفس                

راه رستگاری انسان ، تزکیه نفس دانش بنیاد است. تنها راهی که انسان می تواند به کمک آن نفس و روان خویش را رشد و نمو دهد و آن را برای بهشت اخروی آماده کند، پس در یک کلمه باید گفت خوشبختی و سعادت انسان بر تزکیه نفسی دانش بنیادی استوار است که عقل و نقل در کنار هم آن را فراهم می آورد. خداوند در آیات قرآنی تنها راه رستگاری بشر را تزکیه نفس دانسته و فرموده است: قَد اَفلَحَ مَن تَزَکّى؛ هر آینه رستگار شد کسی که تزکیه شد.(اعلی، آیه ۱۴) و در جایی دیگر نیز فرمود: قَد اَفلَحَ مَن زَکـّـاها؛ هر آینه رستگار شد کسی که نفس را تزکیه کرد.(شمس، آیه ۹)از نظر قرآن، انسان باید بستر تزکیه نفس خویش را با اعمالی نیک و صالح فراهم آورد که در شریعت اسلام تبیین شده است؛ زیرا تزکیه را خداوند انجام می دهد و انسان تنها همانند بذرپاش است نه زارع و کشاورز که کشت و بذر را نمو و رشد می دهد؛ زیرا کشاورز خداوند است: آیا شما آن را زراعت مى ‏کنید و بذر را رشد می دهید یا ماییم که زراعت مى ‏کنیم؟! (واقعه، آیه ۶۴)از همین روست که خداوند در قرآن درباره حقیقت تزکیه نفس می گوید که مزکی و تزکیه کننده خدا است: اگر فضل خدا و رحمتش بر شما نبود، هرگز هیچ کس از شما تزکیه نمى ‏شد؛ ولى این خداست که هر کس را بخواهد تزکیه می کند؛ و خدا است که شنواى داناست.(نور، آیه ۲۱)به سخن دیگر، انسان با اعمال صالح در مدار و محور شریعت اسلام، بستر رشدی را فراهم می آورد تا مقتضی که از سوی خداوند وارد می شود تاثیر بگذارد. در یک کلمه انسان تنها کاری که می کند ترک ایجاد موانع است ؛ یعنی حتی مانع زدایی نمی کند، بلکه کاری نمی کند که مانعی ایجاد شود؛ وقتی چنین چیزی اتفاق بیافتد، مقتضی الهی تاثیر خود را می گذارد و نفس انسانی رشد می کند. تقوای انسانی نیز همین کار را انجام می دهد؛ یعنی شخص متقی کار نمی کند که مانعی ایجاد شود و سد راه تاثیرگذاری متقضی الهی شود.از نظر قرآن، خداوند خود به تزکیه نفس و تنمیه و اصلاح آن می پردازد و در این میان پیامبر(ص) و معصومان از اهل بیت عصمت و طهارت(ع) به عنوان نفوس پیامبر(آل عمران، آیه ۶۱) به عنوان وسائط و مجاری فیض الهی عمل می کنند؛ زیرا خداوند ابا دارد که امور جز به اسبابش جریان یابد.» از همین روست که خداوند در قرآن فلسفه بعثت پیامبر(ص) را تعلیم و تزکیه نفوس بشر به وساطت پیامبر(ص) دانسته و فرموده است: لبه یقین خدا بر مؤمنان منت نهاد [که] پیامبرى از خودشان در میان آنان برانگیخت تا آیات خود را بر ایشان بخواند و ایشان را تزکیه گرداند و کتاب و حکمت به آنان بیاموزد، قطعا پیش از آن در گمراهى آشکارى بودند.(آل عمران، آیه ۱۶۴؛ و نیز نگاه کنید: بقره، آیات ۱۲۹ و ۱۵۱؛ جمعه، آیه ۲)خداوند در آیات قرآنی، تزکیه نفس را تنها راه فلاح و رستگاری انسان دانسته است؛ زیرا نفس انسانی در حرکت جوهری به سوی خدا و لقای الهی(انشقاق، آیه ۶) تنها زمانی می تواند به کمال برسد که در صراط مستقیم اسلام گام بردارد و از طریق شریعت حقیقت را بشناسد و متحقق به آن شود و آن حقیقت را در خود ظهور و بروز دهد.

از آن جایی که تزکیه نفس تنها به دست خداوند و وسائط فیض الهی انجام می شود، و هر شخص انسانی تنها باید کاری کند مانعی در سر راه افاضات و الهامات الهی ایجاد نکند. پس برای آن که مانعی ایجاد نشود و شخص کاری نکند که مانعی ایجاد شود، باید نسبت به امور هستی آشنایی داشته باشد و بداند چه چیزی ممکن است مانع در سر راه افاضات و الهامات الهی ایجاد کند تا از آن امور اجتناب و پرهیز کند. از همین روست که تزکیه نفس باید دانش بنیاد باشد و خداوند در همین آیاتی که به فلسفه بعثت اشاره دارد، به مساله تعلیم به عنوان مقدمه تزکیه نفس توجه داده است؛ در حقیقت اگر تزکیه نفس هدف نهایی است که باید در دستور هر کسی باشد، این تزکیه نفس نیازمند مقدمه ای است که آن دانایی نسبت به اموری است که ممکن مانع در سر راه تزکیه شود. از همین روست که خداوند هماره تعلیم را در کنار تزکیه به کار برده است؛ البته گاه تعلیم را مقدم داشته است تا تاکید کند که علم و دانش مقدمه است؛ و گاه تعلیم را تاخیر می اندازد تا معلوم گردد که دانش هدف نیست، بلکه آن که برتر و مقدم در اصل است، همان تزکیه نفس است.به هر حال، تزکیه باید در چارچوب علم الهی باشد که با تعلیم خدا و وسائط فیض انجام می شود. این علم الهی که از طریق نقل و عقل به انسان افاضه می شود و در هر دو شکل معصومان(ع) نقش دارند، انسان را در مسیری قرار می دهد تا تزکیه نفس به درستی انجام شود و صیرورت نفس به جای «بئس المصیر و بدترین شدن ها»(بقره، آیه ۱۲۶؛ آل عمران، آیه ۱۶۲؛ و آیات دیگر) در بهترین حالات انجام شود و سرانجام این شدن ها و صیرورت ها و انقلابی به سوی خداوند کمالی باشد که بهشت و رضوان الله و جنات ذات و صفات و فعل بازتاب آن است. خدا در آیه ۱۸ سوره فاطر می فرماید: هر کسی تزکیه کرد جز این نیست که برای نفس خویش تزکیه کرده و این صیرورت و شدن به سوی خدا است. هم چنین درباره رسیدن به مقام رضوان از طریق تزکیه دانش بنیان می فرماید: کسی که مالش را می دهد تا تزکیه شود… و قطعا بزودى خشنود و راضی خواهد شد.(لیل، آیات ۱۸ و ۲()

شاید یکی از مهم ترین موانع در سر راه تزکیه نفس آن باشد که انسان به جای تزکیه عملی و انجام اعمال صالح در چارچوب شریعت اسلام و صراط مستقیم ، به خودستایی بپردازد و با تزکیه زبانی بخواهد خود را برتر و پاک داند.(نساء، آیه ۴۹؛ نجم، آیه ۳۲)از نظر قرآن همه اعمالی که انسان در چارچوب شریعت انجام می دهد؛ حال چه در قالب واجبات و مستحبات و انجام آن ها باشد؛ و چه در ترک محرمات و مکروهات و حتی گاه مباحاتی چون خورد و خواب و شهوت باشد، بسترساز و زمینه اصلی تزکیه نفس الهی و تاثیر الهامات خداوندی است. از همین روست که در آیات ۱۲۸ و ۱۲۹ سوره بقره از مقام تسلیم در برابر مناسک و آموزه های وحیانی اسلام سخن به میان آمده و آن را تنها راه اصلی تزکیه نفس دانسته است. البته از همه آیات دیگر قرآنی که به اشکال گوناگون راه کسب تقوا و طهارت نفس را انجام اعمال عبادی شریعت محور دانسته است، می توان این شرط استنباط کرد.البته برخی از کارها نسبت به برخی دیگر از اعمال مهم تر است و تاثیر شگرفی در تحقق تزکیه نفس دارد. این اعمال شامل کارهایی است که در آیات قرآنی به عنوان اعمال صالح بزرگ و پر ارزش از آن ها یاد شده است. از جمله این موارد می توان به امور زیر اشاره کرد: 1-دانش و علم کتاب و حکمت: انسان برای آن که تزکیه نفس داشته و موانعی را در سر راه الهامات کلامی و فعلی خداوند ایجاد نکند باید علم به کتاب و قوانین خداوند و آگاهی به اهداف او داشته باشد. 2-ایمان: ایمان به غیب از جمله ایمان به خدا و فرشتگان و آخرت و حشر و نشر و سوال و جواب قیامت و بهشت و دوزخ مهم ترین بستر برای تزکیه نفس و خودسازی است. 3-نماز و ذکر الهی: در میان اعمال عبادی نماز به عنوان مهم ترین ذکر الهی و نشانه بندگی مورد توجه و تاکید است؛ زیرا بستر مناسبی برای ارتباط و رهایی از غفلت از خدا و هدف و راه و رویه است؛ کسی که نماز می خواند هماره در خود را در محضر خدا و حضور او می بیند و این گونه راه و مقصد و مقصود را فراموش نمی کند و سلوک و رویه خود را انجام شریعتی قرار می دهد که تزکیه ساز است. 4-انفاق: بی گمان انفاق از هر چه خداوند روزی کرده در راستای رضوان الهی مهم ترین عمل صالحی است که مانع ایجاد محبت دنیا در قلب آدمی می شود و انسان را برای بهره گیری از الهامات تزکیه ای خداوند آماده می کند. 5-ازدواج و عفت و حیا: از دیگر اعمالی که می تواند بستر مناسبی را برای تزکیه نفس باشد، ازدواج و عفت نفس و حیاورزی است. خداوند درباره حیا و عفت می فرماید: به مومنان بگو چشمان خویش را فروهشتند و فروج خویش را محافظت کنند که آن برای ایشان پاک تر است.(نور، ایه ۳۰) خداوند در آیه ۷۸ سوره هود ازدواج را عامل تزکیه نفس معرفی می کند و در ایه ۲۳۲ سوره بقره نیز می فرماید که جلوگیرى نکردن از ازدواج زنان مطلّقه، زمینه طهارت و تزکیه فزون‌تر براى جامعه خواهد بود؛ زیرا زنان و دختران مطلقه و یا بیوه می توانند برای عفت و حیا جامعه خطرناک باشند و مردم را به سوی بی تقوایی و فسق و فجور سوق دهند.

در ایات و روایات راه های بسیاری را به عنوان راه های تزکیه توجه داده شده که همگی جزو اعمال صالح و شریعت محور است؛ زیرا خداوند به صراحت راه تزکیه را اعمال صالح شریعت محور و شریعت مدار دانسته است که قرآن و پیامبر(ص) تبیین کرده است.(طه، آیات ۷۵ و ۷۶ و آیات دیگر)