بررسی آثار و برکات نماز شب از نگاه          

انسان برای این که در سیر و سلوک عرفانی  معنوی خویش به مقام «متاله و خدایی شدن» برسد، لازم است تا اسباب و ابزارهایی که خدا برایش فراهم آورده به کار گیرد که از آن به صراط مستقیم هدایت اسلامی و شرایع آن یاد می شود؛ زیرا در این صراط مستقیم سالک انسانی، هم سیر و سلوک می کند، و صیرورت و انقلاب را تجربه می نماید و هم در حضرات و نشئات گوناگون هستی حضور در مظهریت خلافت الهی داشته که تجلیات آن را می بایست در ربوبیت و پروردگاری او جستجو کرد.در آیات قرآنی، کسب تقوای الهی به عنوان شرط اصلی این مظهریت مطرح شده که با تنها در سایه عبادت خدا در چارچوب شرایع اسلامی به دست می آید که عقل سلیم و نقل وحیانی کاشف آن است. یکی از مهم ترین اسباب تقرب به تقوای الهی، تهجد شبانه و نماز شب است.از نظر قرآن، حکمت و فلسفه اصلی آفرینش انسان، خلافت الهی است که این معنا زمانی به تحقق کمالی خود می‌رسد که انسان همه اسماء و صفات الهی سرشته در نهادش را به فعلیت و ظهور برساند.(بقره، آیات ۳۰ و ۳۱)خدا در آیات قرآن تنها راه اظهار صفات الهی در نفس انسانی و دستیابی به مقام خدایی شدن را  عبودیت در چارچوب اسلامی می‌داند که قوانین آن با عقل سلیم و نقل وحیانی کشف می‌شود؛ زیرا این دو همان چراغ‌های هدایت الهی است که از درون به واسطه فطرت و از بیرون به واسطه نبوت، برای انسان بر افروخته شده است. آنچه اسلام در قالب معارف و احکام و مانند آنها بیان کرده، همگی موجب کسب تقوای الهی می‌شود که برآیند آن خدایی شدن و تقرب به خدا و قرار گرفتن در مقام خلافت الهی به شکل ولایت الله بر کائنات است. البته هر یک از آنها دارای ظرفیت‌های محدودی برای ایجاد این حالت تقوای الهی و تقرب به خدا است؛ برخی از آنها از ظرفیت شدیدتر و برتر و برخی ضعیف‌تر و کمتر برخوردار است؛ برای قبولی اعمال که بقای آن را نیز تضمین کند، کسب ملکه و مقوم ذاتی «تقوا» شرط شده و اعمال از «متقین» قبول می‌شود؛ چنانکه خدا می‌فرماید: خدا تنها از متقین می‌پذیرد.(مائده، آیه ۲۷)
بنابراین، میان عمل صحیح و عمل مقبول  تفاوت وجود دارد؛ چنانکه حتی عمل مقبول نیز تا زمانی که انسان در دنیا است؛ در خطر عظیم است؛ زیرا در روایت است که حتی «مخلصون» به کسر لام نه مخلصون به فتح لام علاوه بر متقین در معرض خطر هستند. از پیامبر نقل شده که فرمود: همه مردم در هلاکت هستند مگر عالمان و عالمان نیز همه در هلاکت هستند مگر عاملان به علم و عاملان نیز همگی در هلاکت هستند مگر مخلصون و آنان نیز در خطر عظیم هستند.، انسان همواره در زندگی دنیوی در خطر است؛ زیرا کسب تقوای الهی که انسان را به یقین‌های سه گانه علم الیقین، عین الیقین و حق‌الیقین برساند موجب نمی‌شود که دست‌کم در دو مرحله نخست آن گرفتار خطر عظیم نباشد؛ از همین رو فرعون با معجزات دهگانه موسی(ع) به مقام علم‌الیقین می‌رسد، ولی به انکار آن می‌پردازد(نمل، آیه ۱۴)؛ اما کسی که به تقوای اخص یا اخص‌الاخص برسد که حق الیقین است، دیگر از دسترس شیطان در امان خواهد بود؛ زیرا به چیزی چون مرگ رسیده است که دیگر بیرون از دایره قدرت و سلطه ابلیس است و «حق الیقین» مرگ، او را نجات می‌دهد. از همین رو در سوره ۹۹ سوره حجر آمده که عبادت پیامبر(ص) نیز می‌بایست تا زمانی باشد که مرگ را به‌عنوان حق الیقین درک کند.از نظر قرآن، روز برای فعالیت‌های گوناگون از جمله اقتصادی و غرق شدن در امور گوناگون است: اما شب ظرفیتی بسیار برای دستیابی به مقامات بلند عرفانی در سیر و سلوک بلکه صیرورت و انقلاب نفس انسانی دارد. از همین رو ملاقات‌های خدا با پیامبران در شب است، با آنکه مثلا در میقات سی و سپس چهل شب موسی(ع)، ایشان روز را نیز در آنجا حضور داشتند، و مواعده با موسی سی شب بود که آن را با ده شب دیگر تمام کردیم و این گونه میقات پروردگارش چهل شب شد.(اعراف، آیه ۱۴۳)معراج پیامبر(ص) و اسراء به بیت‌المقدس و مسجد اقصی نیز در شب بوده(اسراء، آیه ۱) و عروج از آنجا به آسمان‌ها و بهشت و دوزخ بلکه در مقام«قاب قوسین او ادنی» نیز در شب اتفاق افتاده است. بر اساس آموزه‌های قرآن، زمان نزول قرآن نیز شب قدر به عنوان یک شب مبارک است؛ (قدر، آیه ۱، دخان، آیه۳(خدا در قرآن می‌فرماید که نزول قرآن و معارف عالی و بلند آن با تاویلات خاص تنها در شب فراهم است؛ زیرا شرایط در شب به گونه‌ای است که شخص می‌تواند از تمام ظرفیت خویش برای دریافت قرآن بهره‌مند شود. از همین رو خدا به پیامبر(ص) فرمان وجوبی و به خواص مومنان  فرمان استحبابی ارشادی می‌دهد که از شب برای دریافت«قول ثقیل» و معارف بلند قرآنی استفاده کنند و با ترتیل قرآن و درنگ و درست‌خوانی، ظرفیت پذیرش محتوا و مفاهیم عالی قرآن را در قلب خویش فراهم آورند: براستی که نشئه شب، همانا رنجش بیشتر و گفتار آن راستین‌تر است؛ در حالی که برایت در روز آمد و شد طولانی است.(مزمل، آیات ۶ و ۷) خدا در این دو آیه به علت اینکه باید شب را به تهجد برخاست و روز را به کارهای دیگر مشغول شد، اشاره کرده است. از نظر قرآن، ظرفیت شب برای دریافت حقایق، خیلی خوب است؛ چرا که انسان در شرایطی قرار می‌گیرد که می‌تواند گام را محکم بکوبد و استوار بایستد و دریافتی استوار از کلام الهی داشته باشد. البته تهجد شبانه بسیار دشوار است؛ از همین رو اندکی از مومنان، همپای پیامبر(ص) بیدار می‌شوند و به تهجد می‌پردازند؛ خدا در جایی دیگر از قرآن به این نکته می‌پردازد که متقین که در بهشت هستند، در دنیا اهل احسان بودند. سپس درباره ویژگی دیگر آنان می‌فرماید: و از شب اندکى را می‌خوابیدند و در سحرگاهان از خدا طلب آمرزش می‌کردند و در اموالشان براى سائل و محروم حقى معین بود و روى زمین براى اهل یقین نشانه‌هایى متقاعدکننده است و در خود شما پس مگر نمى‌‏بینید و روزى شما و آنچه وعده داده شده‏اید در آسمان است.(ذاریات، آیات ۱۷ تا ۲۲)متقین که برای تهجد بیدار می‌شوند نه تنها اهل انفاق و صدقات و کارهای خیر اجتماعی هستند، بلکه از نظر روحی و معنوی چنان رشد و پیشرفت دارند که به مقام یقین می‌رسند و اهل بصیرت می‌شوند.خدا به پیامبر(ص) فرمان می‌دهد برای دستیابی به مقام محمود باید به تهجد شبانه بپردازد و نماز شب بخواند: نماز را از زوال آفتاب تا نهایت تاریکى شب برپادار و نیز نماز صبح را، زیرا نماز صبح همواره مقرون با حضور فرشتگان است؛ و پاسى از شب را زنده بدار تا براى تو به منزله نافله‌اى باشد، امید است که پروردگارت تو را به مقامى محمود و ستوده برساند.(اسراء، آیات ۷۸ و ۷۹(پس دستیابی به مقام محمود که همگان در دنیا و آخرت آن را می‌ستایند و مقام عظیمی چون شفاعت و مانند آن است، تنها با تهجد و نماز شب امکان‌پذیر است.خدا در جایی دیگر نیز می‌فرماید: تنها کسانى به آیات ما مى‌گروند که چون آن آیات را به ایشان یادآورى کنند سجده‏‌کنان به روى درمى‌افتند و به ستایش پروردگارشان تسبیح مى‏‌گویند و آنان استکبار و بزرگى نمى‏‌فروشند؛ پهلوهایشان از بسترها جدا مى‌شود و پروردگارشان را از روى بیم و طمع مى‌خوانند و از آنچه روزی‌شان داده‏ایم انفاق مى‌کنند؛ هیچ کس نمى‌داند چه چیز از آنچه روشنى‌بخش دیدگان است به پاداش آنچه انجام مى‏دادند براى آنان پنهان کرده‌ام. (سجده، آیات ۱۵ تا ۱۷(این چیزها برای غیرمتجهد نیست؛ چنان‌که خدا می‌فرماید: اهل کتب یکسان نیستند؛ زیرا برخی از آنان امت قائم هستند که در شبانگاهان آیات الهی را تلاوت می‌کنند و در همان حال در سجده هستند. (آل عمران، آیه ۱۱۳)یا در جایی دیگر می‌فرماید : آیا چنین کسى بهتر است یا آن کسى که او در طول شب در سجده و قیام، اطاعت خدا مى‌‏کند و از آخرت مى‏‌ترسد و رحمت پروردگارش را امید دارد؟ بگو: آیا کسانى که مى‏‌دانند و کسانى که نمى‏‌دانند یکسانند؛ تنها خردمندانند که پندپذیرند. (زمر، آیه ۹(