صراط مستقیم چیست و ویژگی‌های آن کدام است؟          

اگر برای دین اسلام و آموزه‌های وحیانی آن شبکه‌ای از مفاهیم کلیدی و غیرکلیدی در نظر بگیریم، در میان مفاهیم اصلی که شاه کلید دستیابی به حقیقت آموزه‌های وحیانی چون توحید، ایمان، رستاخیز، تزکیه و تقوا و تقرب الی‌الله است، مفهوم و اصطلاح کلیدی صراط مستقیم می‌باشد؛ زیرا برای دستیابی به کمال هر یک، می‌بایست کوتاه‌ترین، آسانترین، نزدیکترین و بهترین راه از هر لحاظ وجود داشته باشد که از آن به صراط مستقیم و راه راست الهی یاد می‌کنند. از این روست که مسئله راه شناسی و قرار گرفتن در آن و دور ماندن از کژراهه و بیراهه از مسائل مهمی است که در آموزه‌های قرآنی و دیگرکتب آسمانی بدان پرداخته شده است.این راه راست که آدمی را به مطلوب و مقصودش یعنی کمال مطلق و دور شدن از کمبودهای درونی و بیرونی و یا ذاتی و عرضی است می‌رساند،همان راه انسانیت است؛ زیرا انسان در این راه و روش و مسیر تعالی و تکاملی است که می‌تواند به آنچه شایسته انسانیت است دست یابد و به تقرب الهی برسد و قوای سرشته شده در خود را به فعلیت رساند و ‌اشرفیت و خلافت خود را بر همه هستی ما سوی‌الله تثبیت کند، لذا بررسی ویژگی‌های این راه که آفریدگار و پروردگار بشر آن را در آموزه‌های هدایتی وحیانی قرآنی تبیین و تشریح کرده ‌امری ضروری و بایسته است. در اهمیت این پژوهش و ارزش و جایگاه صراط مستقیم در آموزه‌های وحیانی همین بس که در هر شبانه‌روز بارها و بارها در نمازهای روزانه واجب و مستحب و یا امور دیگری از خداوند درخواست می‌کنیم که خداوند ما را در آن مسیر کمالی بدارد که سرانجام آن دستیابی به مظهریت الله است که بر بندگان خاص و در راه خویش نعمت‌های مادی و معنوی عنایت می‌کند که همه کائنات را به شگفتی وا می‌دارد و موجودات حسود و کینه ورزی چون ابلیس را به خشم و سرکشی وادار می‌سازد.
در این نوشتار تلاش بر آن است که چیستی و ویژگی‌های این راه با توجه به منبع وحیانی آن تبیین و تشریح شود.

در میان مفسران درباره مقصود آیات قرآن از صراط مستقیم اختلاف و اقوالی است. برخی مراد از صراط مستقیم را قرآن دانسته‌اند و برخی دیگر مراد از آن را اسلام و برخی دیگر از اقوال پیامبراکرم (ص) و امامان معصوم (ع) را گفته‌اند.
مرحوم طبرسی در کتاب مجمع‌البیان پس از نقل اقوال یاد شده که در ذیل تفسیر آیه ۶ سوره فاتحه‌الکتاب آورده است ،می‌نویسد: بهتر است که آن را بر معنای عام آن حمل کرد، به طوری که شامل همه مصادیق یاد شده شود؛ زیرا که صراط مستقیم، دینی است که خداوند به آن فرمان داده است که آن اعم از توحید و عدل و ولایت کسانی است که اطاعت آنان واجب است و همین معنا نیز در آیه ۶ سوره حمد مراد و مقصود خداوند است. این سخن طبرسی همان چیزی است که می‌توان از قرآن به دست آورد ،از این رو گاه از تمامی دین حق به صراط مستقیم یاد می‌شود و گاه دیگر از صراط پیامبر(ص) به عنوان صراط مستقیم تعبیر شده و گاه دیگر راه ولایت ،راه راست معرفی می‌شود.برای شناخت صراط مستقیم از دو روش می‌توان بهره گرفت: نخست اینکه از کسانی که در این راه هستند و به عنوان سالکان و روندگان آن معرفی شده‌اند استفاده کرد و یا اینکه از ویژگی‌هایی که خداوند در قرآن برای آن بیان کرده بهره گرفت.قرآن از هر دو روش نظری و عینی برای بیان راه راست استفاده کرده است. در اینجا نخست ویژگی‌های نظری آن بیان و سپس به نشانه‌ها و شاخصه‌های راه یافتگان پرداخته می‌شود.خداوند صراط مستقیم را راهی بر می‌شمارد که انسان باید در آن مسیر قرار گیرد و به دعوت خداوند لبیک گوید. کسانی که در این راه قرار می‌گیرند نه تنها از گمراهی و اغوای ابلیس و شیاطین در امان می‌مانندبلکه به عنوان الگوهای الهی معرفی می‌شوند. خداوند در آیات ۳۲ تا ۳۶ سوره مریم کسانی را که در مسیر صراط مستقیم حرکت می‌کنند انسان‌های خوشبختی معرفی می‌کند که به آرامش و آسایش واقعی رسیده‌اند.از ویژگی‌های انحصاری صراط مستقیم که در آیات ۵۲ و ۵۳ سوره شورا بدان‌اشاره شده این است که این راه، آدمی را به الله که هدف نهایی است می‌رساند و از هر گونه دوری از خدا باز می‌دارد. در حقیقت راهی است که می‌توان آن را راه صد در صد درست و راست ارزیابی کرد که هر کس در آن قرار گیرد، به الله به عنوان اسم جامع می‌رسد و خود نیز مظهر اسم جامع می‌شود.از خصوصیات این راه آن است که راهی طبیعی و مطابق با فطرت بشری است و انسان‌ها به طور طبیعی و فطری همان راه را انتخاب می‌کنند مگر آنکه طبیعت و فطرت آنان آسیب دیده باشد و یا تحت وسوسه‌ها و القائات شیطانی و ابلیسی قرار گرفته باشند.راه راست راه خداوند است که در آن هیچ‌گونه کژی و انحرافی یافت نمی‌شود وآدمی را به سوی بدی‌ها و زشتی‌ها و نابهنجاری‌ها نمی‌خواند .کسانی که در راه راست قرار می‌گیرند دارای همه خصوصیات بلند اخلاقی و هنجاری هستند و رفتارها و گفتارهای ایشان بر اساس و پایه اصول عقلانی و شرعی است و از نابهنجاری‌ها و زشتی‌ها و پلیدی‌ها پرهیز می‌کنند. از این روست که آنان آینه تمام نمای اخلاق و قانون هستند.قرآن در آیات بسیاری می‌کوشد تا با بیان برخی از مصادیق رفتارهای پسندیده و هنجاری و اخلاقی ایشان نشان دهد که آنانی که در مسیر کمالی راه راست قرار می‌گیرند ،به همه اعمال پسندیده و صالح گرایش داشته و بدان عمل می‌کنند و از زشتی‌ها و اعمال ناپسند دوری می‌کنند و تقوا پیشه می‌گیرند.قرآن سالکان راه راست را انسان‌هایی می‌شمارد که به پدر و مادر خویش احسان می‌کنند،اهل اطاعت ازخدا ،ایمان به آخرت ،برپایی نماز،پرداخت نفقات و زکات به مستمندان و نیازمندان ،اخلاص و صداقت ،اهل عمل به اسلام و قرآن ، اهل اجتناب از استکبار و زورگویی و خود برتربینی ، پرهیز از اطاعت شیطان و دعوت‌های وی به پلشتی و زشتی ،اجتناب و دوری از زشتی ،دوری از فرزندکشی ، دوری از قتل بی‌گناهان ، پرهیز از گران فروشی و کم‌فروشی، و دوری از مال یتیم ،هستند.در حقیقت در این آیات بویژه آیات سوره انعام به این مهم ‌اشاره شده است که انسان‌های راه یافته و در مسیر کمالی صراط مستقیم قرار گرفته، انسان‌هایی هستند که می‌کوشند تا به خوبی‌ها و زیبایی‌ها و کمالات نزدیک شده و از بدی‌ها و زشتی‌ها و نابهنجاری‌ها دوری و پرهیز کنند.
خداوند آنگاه در آیات قرآن شماری از این راه‌یافتگان در مسیر کمالی صراط مستقیم را معرفی می‌کند و از مردمان می‌خواهد به این الگوهای عینی توجه کنند؛ زیرا اینان کسانی هستند که در زندگی خویش در هنگام مواجهه با مشکلات عدیده و دعوت‌های ابلیسی و شیطانی توانستند در مسیر فطرت و کمال هدایتی قرآن و یا آموزه‌های وحیانی آسمانی دیگر قرار گیرند. این سالکان صراط مستقیم ،پیامبرانی چون ابراهیم ، ادریس ،اسحاق و اسماعیل ، و همه پیامبران ، شاکران،انصارو یاران پیامبر(ص) بویژه کسانی که در بیعت رضوان مشارکت داشتند ، شهیدان ،صالحان ، صدیقان ،مخلصان هستند.راه رسیدن به راه راست.با توجه به مطالب پیش گفته می‌توان گفت که راه از چاه معلوم و راه رسیدن به راه راست و در مسیر کمالی آن قرار گرفتن مشخص است، اما در این باره برای تاکید بیشتر باید گفت: راهی، راه راست است که بر اساس فطرت و طبیعت سالم بشری باشد. از این رو هر امری که برخلاف حکم عقل مستقل و سیره عقلا باشد و با اصول اخلاقی و هنجاری در تضاد باشد و در موارد مشکوک، برخلاف راه شریعت شناخته شود باید از آن پرهیز کرد و آن را راهی بیرون از راه راست ارزیابی نمود.
کسانی که در مسیر کمالی راه راست قرار می‌گیرند یک گروه از سه گروه به شمار می‌روند که دو گروه دیگر بالطبع از راه راست بیرون هستند. به این معنا که هدایت یافتگان کسانی هستند که به آنان نعمت‌هایی خاص چون عقل و حکمت و رشد داده شده است و حق را از باطل و کارهای درست از نادرست را می‌شناسند و بر صداقت و راستی هستند و اعمال صالح انجام می‌دهند، به گونه‌ای که این کارها جزو سیره و منش آنان شده است. به نعمت‌هایی که به آنان داده شده است شکر می‌گزارند و آن را به درستی و در جای خود مصرف می‌کنند و شاکر واقعی نعمت هستند.آنان هرگز از ولایت و اطاعت خدا و رسول و معصوم که خلیفه الهی است بیرون نمی‌روند و نعمت را کفران نمی‌کنند و مورد غضب الهی قرار نمی‌گیرند و یا سخن و آرا و نظرات خود را بر حکم الهی مقدم نمی‌دارند که گمراه شوند و از مسیر کمالی خارج گردند.آنان کسانی هستند که از خداوند می‌خواهند تا اراده آنان را برای قرار گرفتن در مسیر، تقویت کند. آنان اهل اطاعت ، اعتصام به خدا ، کمک خواهی از خدا ،در مسیر راهنمایی پیامبران ،انجام تکالیف الهی،حق گرایی ،شکرگزاری ، قرآن،هجرت، و دیگرامور نیک و پسندیده هستند.این همان راهی است که انسان می‌تواند با قرار گرفتن در آن، خود را به خدا برساند و اهل تقرب و کمال مطلق و نوعی ولایت و خلافت شود.