اسراف ؛ رویکرد ضد هنجاری در حوزه عمل اجتماعی            

در بینش و نگرش قرآنی بر برخی مفاهیم تاکید شده و آیات بسیاری درباره ابعاد مختلف آن وارد شده است. از این دسته مفاهیم می توان به اسراف اشاره کرد. در نگرش قرآنی به این مفهوم می توان به ناهنجاری بودن آن بی هیچ تردید و گمانی حکم کرد. اما از آن جایی که ابعاد آن چنان که باید و شاید روشن و تبیین نشده و همه جوانب آن با رویکرد تحلیلی مورد بررسی قرار نگرفته است .این واژه که بیش از ۲۳ بار در آیات متعدد و مختلف قرآن در اشکال مختلف به کار رفته است، به معنای هر گونه کوتاهی و زیاده روی و تجاوز از حد اعتدال و گرابش به سوی افراط و حتی تفریط است. در کاربردهای قرآن اسراف اختصاص به امر خاص مانند امور اقتصادی نداشته و ندارد بلکه چنان که گفته شد این واژه در آیات قرآنی به معنا و مفهوم هر گونه خروج و تجاوزی از اعتدال و میانه روی در مسایل بینشی ، منشی و کنشی به کار رفته است.از این روست که گاه با مساله قوام (حد وسط و اعتدال ) هم معنا و مفهوم است و خروج و تجاوز از حد وسط و میانه را اسراف دانسته است.(فرقان آیه ۶۷) و گاه دیگر با مساله فساد ارتباط مستقیمی پیدا می کند؛ زیرا هر گونه امری که برهم زننده تعادل در امور باشد به معنا و مفهوم اسراف خواهد بود و فساد نیز یکی از این حالات خروج و برهم زننده است .به نظر می رسد که در کاربردهای قرآنی واژه اسراف ارتباط ژرفی میان مفاهمی چون کفر و ظلم و فسق و مانند آن وجود دارد.چنان که تبذیر با اسراف از این جهت نوعی ارتباط مفهومی پیدا می کند ؛ زیرا تبدیز به معنای ریخت و پاش دانه و بذری در شرایط نامناسب و به روشی نادرست است که این خود نوعی خروج از میانه و اعتدال و عدالت است. شرک به خدا و بت پرستی و یا کفر به خدا و عدم اعتقاد و باور به توحید به عنوان مصادیقی از اسراف مورد اشاره و سرزنش قرار گرفته است. در بینش و نگرش قرآن ، این گونه نگرش به هستی و جهان بینی امری نادرست و به دور از اعتدال و حقانیت است. پیامد چنین نگرشی در دنیا و آخرت گرفتاری های متعدد و نابینایی و عدم درک درست مسایل دیگر است. کسی که ناتوان از درک هستی و نقش خداوندگاری است، در مسایل روزانه خویش نیز نمی تواند تحلیل درستی از مسایل داشته باشد و در نتیجه آن رفتار و کنش ها و واکنش هایش وی را از رسیدن به مقصد دور می سازد و همواره با دست خویش خود را گرفتار و مبتلا به اموری می سازد که جز بدبختی برآیندی نخواهد داشت. به عنوان نمونه کسی که خدا و نقش او را در مدیریت و اداره دنیا و پروردگاری به درستی در نیابد با ایجاد کوچک ترین مشکلی به اندوه دچار می شود و یا هرگاه مالی را از دست دهد غمگین و اندوهگین می شود. اسراف اخلاقی به معنای گرایش به مادیات و قطع علاقه از خداوند به عنوان یک صفت اخلاقی و منشی است. آیات قرآن بسیاری از صفات انسانی را که موجب می شود تا به گناه دست زند ، به عنوان امری اسرافی مورد بررسی و تحلیل قرار داده و از آن بازداشته است.اسراف در حوزه اخلاق فردی و اجتماعی به این معناست که شخص صفاتی را درخود پدید آورد که وی را از حالت اعتدال و میانه روی بیرون برد. برخی از صفات مانند تکبر و بخل و مانند آن را می توان از مصادیق بارز اسراف در حوزه اخلاق شناسایی و ردگیری کرد.در حوزه عمل اجتماعی نیز وقتی سخن از اسراف به میان می آید مراد از آن رفتارهای ناشایست و نابهنجاری است که از فرد سر می زند. به عنوان نمونه استکبارورزی که از نابهنجارهای زشت اجتماعی و بازتاب صفت زشت اخلاقی تکبر است از جمله نمونه های خروج از اعتدال و تجاوز از حد و حدود است که به شکل نابهنجاری در حوزه عمل اجتماعی بروز و ظهور کرده است.انحراف جنسی و انجام اعمال زشت و نابهنجار مانند استبداد ، خودکامگی ، استکبار ، استثمار و خون ریزی و ستم و هرگونه فساد و تباهی اجتماعی از مصادیق بارز اسراف به شمار می رود. اسراف در حوزه قضاوت و داوری نیز در همین هنجارشناسی اجتماعی قرار می گیرد که قرآن از آن باز داشته و آن را امری نادرست و نابهنجار بر می شمارد.قرآن تاکید می ورزد که مجازات مجرمان می بایست عادلانه باشد و از هر گونه اسراف و تجاوز از حدود در این حوزه خودداری شود.تجاوز به حقوق دیگران در حوزه حقوق خصوصی وعمومی از مصادیق دیگر اسراف در حوزه عمل اجتماعی است که می تواند ناظر به مباحث اقتصادی وغیر اقتصادی باشد.از آن جایی که آثار اجتماعی اسراف در حوزه هنجاری بسیار زیاد و تاثیرگذار است، خداوند از مومنان می خواهد که همواره اعتدال و میانه روی در امور را سر لوحه خویش قرار دهند و با اسراف خویش موجبات تباهی و فساد در جامعه و زمین را فراهم نیاورند.بی گمان اسراف در همه حوزه آثار زیان باری از خود به جا خواهد گذاشت که می توان از جمله به دوری از محبت خداو نیز سستی و ضعف در رسیدن به موفقیت در حوزه های مختلف زندگی اشاره کرد.  چنان که اسراف در حوزه اقتصادی موجب اتلاف منابع ثروت می شود و رفاه فردی و عمومی جامعه را با خطر مواجه می سازد.به هر حال قرآن ، اسراف را به عنوان یک رویکرد ضد هنجاری شناسایی و مورد تحلیل قرار می دهد و با اشاره به ابعاد مختلف و مصادیق و موارد گوناگون و آثار زیان بار در دنیا و آخرت ، از مومنان می خواهد که خود را از آن رهایی بخشند و با دوری از شهوت پرستی و یاد کرد خدا و پرهیز از روحیه ناسپاسی و کفران نعمت و تکبر و خودکامگی و استعمار و سیطره جویی و عجب و خودبینی خود را از آن برهاند.

علامه جوادی آملی:در سفر آخرت، تقوا زادراه است، با پیاده رفتن می رسیم، ولی دیر؛ چاره ای جز گرفتن مَرکب نداریم. مرکب این جاده نماز شب است.  کانال عرفان