مسجد النبی(ص) ولنجک

روزه رمضان، زمانی برای تزکیه

انسان در عصر زندگی دنیوی در خسران و زیان سرمایه های وجودی است که خدا به او تفضل کرده است، مگر آن که به چهار عمل اصلی از ایمان و عمل صالح و توصیه به حق و توصیه به صبر توجه داشته و مسئولیت های شخصی و اجتماعی خویش را نسبت به خود و خدا و خلق به جا آورد.یکی از اعمالی که انسان را از خسران نجات می دهد، عمل صالح روزه به ویژه در ماه مبارک رمضان است که یک دوره پودمانی علمی و عملی و کارگاه تخصصی و ویژه برای مومنان است که آنان را در شرایط تقوا و تزکیه قرار می دهد تا جایی که می توانند در این دوره زمانی رمضانی از نظر شخصی چنان خود را بسازند که از آن به «خیر» تعبیر می شود؛ زیرا انسان در این دوره زمانی چنان می تواند اوج بگیرد که بر هواهای نفسانی خویش مسلط شود و در سطح تقوای اخص قرار گرفته و به عنوان محسنین عبادتی را به جا آورد که حتی مباحات تحت سلطه عقلانیت فطری اش قرار گیرد و نورانیتی به دست آورد که فراتر از هر زمانی دیگر است.نفس انسان همانند دیگر آفریده ها در همان حالت اعتدال و استوای کامل است؛ زیرا در ساختار «میزان الحق» سامان یافته است و می بایست در همه امور خویش «میزان الحق» را براساس دارایی خویش مد نظر قرار داده و آن را به کار گیرد و در هیچ امری از «ترازوی حق» خارج نشود و هماره اعتدال و استوای کامل را حفظ و صیانت کند؛ خواه در امور فردی باشد و خواه اجتماعی و نیز خواه در امر اقتصادی باشد و خواه امری دیگر؛ اما بسیاری از انسان ها این حالت استواء و اعتدال را کنار می گذارند و به «ظلم» و بی عدالتی رو می آورند که در همه ابعاد زندگی آنان به شکل فجور و دریدگی نسبت به حق و میزان و عدالت به نمایش گذاشته می شود و این گونه است که در رفتار باطل و خلاف حق خویش، ظالمانه اعمالی چون دروغ، بی وفایی، کفر، کفران و مانند آنها را پیش می گیرند و از رفتار حق و عادلانه ای چون صدق، وفا، ایمان، شکر و مانند آنها گریزان می شوند و حتی علیه آن عمل و رفتار می کنند و به جای عمل و دعوت به ارزش ها و امور معروف و پسندیده حق و مصادیق آنها، به عمل و دعوت به منکرات و ناپسندهای باطل و مصادیق آن می پردازند.تقوای الهی دارای درجات و مراتب چندی است که دست کم می توان به سگانه اصلی تقوای عام، تقوای خاص و تقوای اخص اشاره کرد. بر اساس تحلیل و تبیین های قرآنی، تقوای عام که ریشه در فطرت عقلی و هدایت فطری الهی دارد، با عمل مطابق دستورهای اصلی و کلی به دست می آید که همان عمل به واجبات و ترک محرمات است. مرتبت دوم تقوای الهی که از آن به تقوای خاص تعبیر می شود، با عمل سخت تری به دست می آید؛ زیرا شخص متقی می بایست افزون بر عمل به واجبات و ترک محرمات، عمل به مستحبات و ترک مکروهات را نیز داشته باشد. خروجی این تقوای اخص است که یکی از پیامدهای آن بر اساس آیه 282 سوره بقره، تعلیم الهی است که گفته می شود دارایی برای انسان است؛ زیرا تعلیم الهی انتقال مفاهیم ذهنی نیست، بلکه انتقال حقایق هستی به قلب و دارایی برای اوست چنان که برای حضرت آدم اتفاق افتاد؛ چرا که با تعلیم الهی، چیزی فراتر از «انباء» اتفاق می افتد که تنها نوعی اخبار از حقایق بزرگ و مهم و اساسی و اصلی است؛ بلکه چنان که خدا در قرآن به صراحت فرموده با تعلیم الهی مثلا اسماء الله شخص دارای آن اسمای الهی شده و مثلا علیم و قدیر و خبیر و سمیع و بصیر می شود؛ به هر حال، انسانی که با تعلیم الهی در مرتبت دوم تقوای الهی به معلوماتی دست می یابد، چیزی فراتر از «علم الیقین» خواهد بود؛ زیرا چنین شخصی به «عین الیقین» می رسد.مرتبت سوم و عالی تقوای الهی، مرتبت تقوای اخص است. این مرتبت با عمل نسبت به واجبات و مستحبات و ترک محرمات و مکروهات و حتی مباحات تحقق می یابد؛ یعنی شخص می بایست چنان خوددار باشد که حتی از مباح چون خورد و خواب و نوشیدن و مانند آنها که از مباحات است تا می تواند کم کند و بکاهد و به میزان ضرورت بسنده کند. از همین روست که اگر کسی بخواهد به مقام محمود برسد می بایست «تجهد» شبانه داشته، و چنان از خواب خویش بزند که دو سوم از شب را برای ذکر الله و عبادت بیدار باشد، یا دست کم نصف آن، و اگر نشد در نهایت، یک سوم آن را این گونه سپری کند.پیامد دست یابی به مرتبت تقوای اخص یا همان مقام محسنین و مرتبت مقربان این است که شخص به تعلیم اخص الهی به مقام «حق الیقین» می رسد وخودش «فروح و ریحان و جنه النعیم» می شود. یکی از مهم ترین و اصلی ترین عبادت ها که انسان را در محیط درسی کسب تقوای اخص محسنین و مقربین قرار می دهد، روزه است که از آن به «خیر» یاد می شود. البته از نظر قرآن، روزه ماه رمضان ویژگی و برتری دیگری دارد؛ زیرا شرایط برای کسب تقوای الهی و رسیدن به تزکیه الهی در آن فراهم تر است. از همین روست که در همه امت ها و شرایع اسلامی روزه تعریف و تکلیف شده است که زمان مشخصی در طول سال دارد. این زمان خاص همان ماه رمضان در امت و شریعت خاتم النبیین(ص) است که ماه نزول قرآن با ظرفیت های بی مانند دیگری است.روزه ماه مبارک رمضان از این ویژگی برخوردار است که انسان در آن بتواند به تقوای الهی دست یبد، از رشد عقلی و روحی برخوردار شود که او را به مقام راشدون می رساند. هم چنین روزه ماه مبارک رمضان موجب می شود تا انسان به تکبیر الهی بپردازد و از هدایت خاص الهی بهره برد و شکرگزاری را به نمایش گذارد و بیانگر حقیقت ایمان نیز است. این توانایی را نیز به دست می آورد که فراتر از هدایت الهی از ظرفیت فرقان و قدرت تشخیص حق و باطل برخوردار شده واز انوار قرآن و آثار و برکات آن بهره مند شود.گاه تزکیه نفس به اعمال انسانی نسبت داده می شود؛ چنان که خدا به صراحت می فرماید: رستگار کسی است که نفس خویش را تزکیه کرده باشد. اما حقیقت این است که تزکیه نفس که یک عمل ربوبیت است، تنها به دست خدای رب العالمین انجام می شود؛ زیرا تزکیه نفس همانند این است که کسی بخواهد بگوید من کشاورز هستم و دانه کشت شده را من «ورز» آورده و جوانه دادم و به بلوغ نهایی و ثمردهی رسانیده ام؛ در حالی که انسان تنها دانه را در زمین کشت می کند و این دانه مرده را خدا است که زنده می کند و «ورز» می دهد تا به ثمردهی برسد. از این روست که خدا خود را «زارع» و کشاورز می داند و انسان را تنها «حارث» و کشتکار می داند که دانه را در زیر خاک قرار می دهد.در امر تزکیه نفس نیز این گونه است که انسان تنها مقدماتی را انجام می دهد که همان اعمال نیک و صالح همراه با ایمان است؛ زیرا عمل با نیت ایمانی شاکله اش درست می شود و این نیت است که روح عمل است که از ایمان صادر می شود. وقتی انسان مومن کاری نیکی هم چون واجبات و مستحبات را انجام می دهد و از محرمات و مکروهات و حتی مباحات می گذرد، خود را به مرتبه تقوای اخص و احسانی می رساند و این گونه است که خدا در مقام تعلیم دهنده و تصرف کننده در وجود انسانی گام به گام او را به چیزهایی می رساند که حقایق انوار اسمای الهی و قرار گیری انسان در مرتبت مظهریت اسمای الهی از جمله توانا و بینا و شنوا و عزیز و کریم و محسن و آنها است. بنابراین، انسان با اعمالی هم چون روزه به ویژه در ماه رمضان این امکان را فراهم می آورد که خدا در مقام «تعلیم و تزکیه» انسان هم چون دانه گندم به دارایی برساند که تصرفات تکوینی در وجود اوست.این رشد درخواستی که مومنان روزه دار در قالب دعای ظاهری و باطنی از خدا مسالت می کنند و خدا به آنان پاسخ مثبت داده و استجابت دعا می کند و ایشان را به مقام رشد می رساند. این رشد شامل همه ابعاد وجودی انسان می شود که در آیات قرآنی نهایت عقلانیت را رشد دانسته اند. کسی که به عقلانیت کامل برسد، هواهای نفسانی خویش از غضب و شهوت از جمله خورد و خواب و شهوت جنسی و غذایی را مهار و مدیریت کرده و به ضرورت بسنده نموده است. این گونه است که دل انسان راشد به محبتی می رسد که نور ایمان و محبت آن همراه با برائت و بیزاری تمام وجودی از کفر و فسوق و عصیان است. چنین رشدی دارای آثار بسیاری است که «علم لدنی» از پیامدهای آن است و انسانی که دارای علم لدنی شد فراتر از علم الیقین و عین الیقین در مرتبت حق الیقین نشسته است و تصرفات ربوبی در هستی و جان و جامعه و جهان دارد؛ چنان که «خضر» این گونه بود و حضرت موسی(ع) چنین علمی را طلب می کرد و عمری بر آن گذاشت. این علم لدنی و رشدی جز در سایه تزکیه نفسی به دست نمی آید که روزه رمضانی یکی از آنها است؛ زیرا اعمال صالح به ویژه روزه رمضانی که تقوای اخص و احسانی را می سازد، مهم ترین عاملی است که قدرت انسان را در مهار و مدیریت هواهای نفسانی به ویژه در مباحات تقویت و تثبیت می کند و امکان تزکیه الهی نفس را فراهم می آورد تا جایی که انسان به مقام رشد برسد. خلیل منصوری